01.01.20
Istorijski časopis
Ediciji „Istorija srpske diplomatije. Dokumenta“, Arhiv Srbije je u 2019. godini pridodao i osmu knjigu (za sada je objavljeno dva toma) iz fonda Poslanstvo Kraljevine Srbije u Parizu (1879–1918).
Pored predgovora na srpskom i francuskom, prvi tom knjige sadrži dokumenta iz perioda od januara 1880. do decembra 1885. godine, kratak opis svakog dokumenta na francuskom jeziku, ilustracije i imenski registar. Drugi tom obuhvata dokumenta od početka januara 1886. do sredine decembra 1893. godine, kratak opis svakog dokumenta na francuskom jeziku, ilustracije i imenski registar.
Srpsko kneževsko, a potom kraljevsko poslanstvo sa sedištem u Parizu, otpočelo je sa radom početkom 1880. godine. Za prvog srpskog izvanrednog i opunomoćenog predstavnika u gradu svetlosti imenovan je, sasvim prirodno, nekadašnji prvi srpski pitomac na studijama u inostranstvu, vrsni poznavalac francuskog jezika i dokazani državnik i diplomata Jovan Marinović. On je, u početku, obavljao i dužnost stalnog predstavnika Kneževine Srbije u Londonu. Najstariji sačuvani dokument iz diplomatskog predstavništva u Parizu je Marinovićev izveštaj tadašnjem ministru inostranih dela Jovanu Ristiću od 31. januara/12. februara 1880. godine u vezi sa predajom akreditiva predsedniku francuske vlade Šarlu de Fresineu. Početni koraci prvog srpskog diplomatskog predstavnika u francuskoj prestonici imali su kao osnovni cilj detaljnije i neposrednije upoznavanje sa strateškim stavovima ove velike zapadne sile prema Balkanu, a posebno prema mladoj srpskoj državi. U svojim stalnim kontaktima sa predstavnicima političke i intelektualne elite i članovima diplomatskog kora, Marinović je istovremeno pokušavao da pridobije naklonost za svoju zemlju. Glavni napori srpske spoljne politike bili su usmereni u pravcu zaokruživanja državne nezavisnosti stečene na Berlinskom kongresu 1878. godine.
Tokom prvih godina po osnivanju poslanstva Kneževine u Parizu, posebno važne teme u francusko-srpskim odnosima bile su ispunjenje međunarodne obaveze zvaničnog Beograda da izgradi železničku liniju Beograd–Niš–Vranje i punopravno učešće Srbije u radu nastupajuće Dunavske konferencije. Održavajući bliske kontakte sa predstavnicima francuskih političkih i intelektualnih krugova i članovima delegacija velikih sila u francuskoj prestonici, Jovan Marinović je, s tim u vezi, razvio živu diplomatsku aktivnost. U cilju ispunjenja odredbi Berlinskog kongresa, srpski poslanik je radio na jačanju državnih kapaciteta Kneževine i njenog međunarodnog ugleda. Istovremeno, on je marljivo prikupljao obaveštenja o reakcijama zvaničnog Pariza na događaje na Balkanskom poluostrvu i u Srbiji. Iako je bio na dužnosti u Francuskoj, Marinović je uzeo učešća u pregovorima oko postizanja Trgovinskog sporazuma između Kneževine i Austrougarske (zaključen 1881, ratifikovan 1882. godine) i nastojao da punomoćnici evropskih sila akreditovani u Beogradu što pre dobiju status opunomoćenih ministara. Ovo se pre svega odnosilo na francuske diplomatske predstavnike.
Još tokom 1880. godine u spisima srpskog poslanstva u Parizu spominje se tema uzdizanja Kneževine Srbije u rang kraljevine. Nastojanja poslanika Marinovića bila su usmerena na pridobijanje naklonosti francuskih zvaničnika za ovu ideju kneza Milana. Pojedini visoki predstavnici Francuske i drugih evropskih sila u gradu svetlosti skretali su pažnju da ne postoje ni istorijski niti bilo koji drugi uslovi da Srbija bude proglašena za kraljevinu. Na kraju, smatrajući da je ovaj čin bio motivisan unutrašnjopolitičkim potrebama, zvanični Pariz je pozdravio odluku vlade u Beogradu.
Na prostoru gde se ukrštaju interesi velikih sila – Austrougarske, Osmanskog carstva i Rusije, Srbija Milana i Aleksandra Obrenovića pokušavala je da učvrsti svoju međunarodnu poziciju i ojača svoje državne, političke i privredne kapacitete. Uz brojne unutrašnje teškoće i spoljnopolitičke izazove Kneževina, a potom Kraljevina, težila je ubrzanoj evropeizaciji i modernizaciji. U ovim okolnostima, bilo je od ne male važnosti što je Osmansko carstvo, kao nekadašnji sizeren Kneževine, napustivši najveći deo svojih evropskih oblasti, i dalje za značajne spoljnopolitičke, geostrateške i ekonomske partnere imalo zapadne sile, Francusku i Veliku Britaniju. Zbog etničke, verske i kulturne raznolikosti Balkana koje su najčešći uzrok oružanih sukoba, zvanični Pariz je smatrao da se ovo trusno područje može držati pod kontrolom samo onemogućavanjem akcione politike balkanskih naroda čija bi posledica bili novi ratovi. Francuski i britanski državnici onoga doba na sličan način su sagledavali prilike na Balkanskom poluostrvu. Njihov stav je bio da su teritorijalne promene u Osmanskom carstvu, nastale kao posledica ratova, koristile pre svega Rusiji i Austrougarskoj, a bile štetne po Carigrad i interese i nezavisnost naroda čije su države stvorene na razvalinama Turske. Nesloga između ovih naroda dovešće neizbežno do intervencije velikih sila, a konačna odluka o statusu spornih oblasti biće doneta u korist tih sila a ne u interesu balkanskih naroda. Stoga je za Portu najmanje štetno, a za zainteresovane narode najkorisnije bilo da se o podeli teritorija međusobno sporazumeju na osnovu načela narodnosti.
Zabunu i uznemirenost u Parizu dodatno su unosile razmirice između članova dinastije Obrenovića, kraljeva Milana i Aleksandra i kraljice Natalije. Razvodom kralja i kraljice 1888. godine dugogodišnji loši odnosi u vladarskoj porodici približili su se svom vrhuncu. Kriza koja je ovim događajem izazvana u samoj Kraljevini odjeknula je i u visokim političkim krugovima i štampi vodećih evropskih država. Nastavak te krize bilo je progonstvo kraljice Natalije iz Srbije tri godine kasnije. Ovaj buran događaj koji je potresao javnost u Kraljevini, zaintrigirao je i publiku u Francuskoj. Opredeljenje kralja Aleksandra, Ministarskog saveta i Narodne skupštine da donesu akt kojim je kraljica proterana iz zemlje, izazvao je uznemirenje dela srpske i nerazumevanje od strane dela evropske javnosti. Interesovanje francuskog javnog mnjenja naročito je privukla Natalijina odluka da javno izrazi nezadovoljstvo ishodom svoga braka sa kraljem Milanom Obrenovićem. Neprijatna dešavanja na srpskom dvoru praćena su u Parizu posredstvom opširnih tekstova u vodećim dnevnim listovima i magazinima.
Odluka kralja Milana da zbog nerešenih teritorijalnih pitanja uđe u oružani sukob sa susednom Bugarskom 1885. godine izazvala je kritike francuske vlade. Nedovoljno upoznata sa suprotstavljenim interesima dve balkanske države, Francuska je zauzela rezervisan stav. Ona je bila spremna da učestvuje u radu međunarodne konferencije i pomogne da sukob bude što pre rešen, ali je odluku prepuštala zainteresovanim silama Rusiji, Austrougarskoj i Nemačkoj. Rat dve južnoslovenske države završio se ne samo potpunim vojnim porazom Srbije već i opadanjem njenog međunarodnog ugleda. Nažalost, usled kasnijih brojnih političkih kriza i nestabilnosti u zemlji, što je kulminiralo ubistvom bračnog para Obrenović 1903. godine, međunarodne pozicije Kraljevine su dodatno oslabile.
Posle kratkotrajne pauze i stabilizacije političkih prilika u Srbiji početkom devedesetih, događaji u Beogradu su ponovo dospeli u fokus francuske diplomatije sa zahuktavanjem političke i društvene krize u drugoj polovini devedesetih godina i početkom 19. veka. Zbog nedovoljnog razumevanja za burna politička i dinastička dešavanja u Beogradu, zvanični Pariz je zauzeo uzdržan stav. Učestalost i karakter tih događaja, kao i nedovoljna spremnost Aleksandra Obrenovića i pripadnika srpske političke klase da u svojoj zemlji učvrste demokratski poredak stvorili su kod francuskih državnika utisak o nedovoljno stabilnoj i nepouzdanoj balkanskoj kraljevini. S druge strane, sklapanje francusko-ruskog saveza 1894. godine, doprinelo je povećanju ekonomskih interesovanja Francuske na Balkanu, uz sve osetnije prisustvo francuskih poslovnih ljudi u Srbiji. Na osnovu građe poslanstva Kraljevine Srbije u Parizu, može se izvesti zaključak da su, za razliku od istaknutih francuskih intelektualaca koji su gajili otvorene simpatije prema našoj zemlji, pripadnici tamošnje političke elite bili prema njoj znatno uzdržaniji i oprezniji.
Uroš Tatić
