Pod senkom psa

Provala Mongola (1241-1242) ostavila je teške posledice u Ugarskoj i Poljskoj, ali njihova pustošenja nisu mimoišla ni jugoistočnu Evropu. Pred naletom osvajača iz Azije dva talasa kumanskih seoba zapljusnula su balkanske države: Bugarsku, Latinsko i Nikejsko carstvo, kao i Srbiju, postavivši pred njih problem integracije i pacifikacije došljaka. Glavni mongolski udar usledio je u proleće 1242. godine kada je odred predvođen princom Kadanom, sinom velikog kana Ogedeja, opustošio južnoslovenske zemlje i sukobio se sa franačkim vitezovima iz Konstantinopolja. Tragovi mongolskih dejstava zabeleženi su u Dalmaciji i zetskom primorju, dok su se najteža razaranja odigrala u podunavskoj Bugarskoj. Sudeći po oskudnim pisanim izvorima i arheološkim tragovima, mnogi veći gradski centri su postradali, a verovatno i prestonica Trnovo. Bugarska je nedugo zatim bila prinuđena da prizna vrhovnu mongolsku vlast. Najraniji pokazatelj njenog zavisnog odnosa ostao je sačuvan u pismu ugarskog kralja Bele IV papi iz 1247. godine. Vesti putopisca Viljema de Rubruka, koje potiču iz sredine naredne decenije, pokazuju da je Bugarska bila podvrgnuta uobičajenom danku, kao i vanrednom tributu u metalnim izrađevinama koji je bio sakupljan u prethodnim godinama.
Iako formalno deo jedinstvenog Mongolskog carstva, već sredinom XIII veka ulus Džučida postao je izuzetno značajan činilac u jugoistočnoj Evropi. O tome svedoči diplomatska misija franačkog plemića Balduina od Enoa, usmerena na sklapanje saveza između Latinskog carstva i Mongola. Uprkos tome, tokom Batuove i vladavine njegovog sina Sartaka, unutrašnje prilike u Mongolskom carstvu i organizacija upravnog aparata u crnomorskim stepama predstavljale su prioritet u delovanju tatarske elite. Njihova politika prema jugoistočnoj Evropi počela je da dobija svoje jasnije obrise tek za vreme Berkeove vladavine, odnosno tokom šezdesetih godina XIII veka, kada su se Džučidi i njihovi mamelučki saveznici našli u sukobu sa persijskim Mongolima. Neuralgična tačka ovog saveza bilo je držanje carske vlade u Konstantinopolju i obezbeđivanje slobodnog prolaska kroz moreuze. Sudeći po okolnostima koje su pratile njihov združeni napad na Trakiju 1264/5. godine, kao i pohod koji se odigrao početkom naredne decenije, bugarsko-tatarski interesi bili su tokom ove epohe sinhroni, a međusobni odnosi skladni.
Bugarsko carstvo je u drugoj polovini XIII veka izgubilo svoj dominantan položaj u regionu, ali to nije bila zasluga samo mongolskog prodora. Presudan uticaj na ove promene imale su borba oko vlasti i centrifugalne težnje koje su pratile vladavinu poslednjih pripadnika dinastije Asena i njihovih neposrednih naslednika. Kumanski etnički element, snažno prisutan u bugarskim zemljama, nije bio pokretački činilac u ovim zbivanjima, uprkos tome što su iz redova doseljenika iznikle poslednje dve carske dinastije – Terteri i Šišmani – kao i niz lokalnih upravljača i oblasnih gospodara. Došljaci su pripadali različitim klanovskim grupama i nisu bili naseljeni kompaktno, već širom Trnovskog carstva. Njihovi predvodnici, čije delovanje nije u sebi nosilo nekakvu „kumansku? komponentu, bili su tokom najviše jedne do dve generacije integrisani u bugarski aristokratski sloj.Bugarsko-srpski odnosi su tokom najvećeg dela ove epohe bili srdačni i prijateljski. Animozitet koji je pratio sklapanje bugarsko-dubrovačkog saveza 1253. godine, usmerenog protiv države kralja Uroša I, bio je otklonjen u narednim godinama. Bliske veze dve južnoslovenske države naročito su se iskazale tokom sedamdesetih i početkom osamdesetih godina XIII veka, kroz njihovo zajedničko učešće u antivizantijskim planovima Karla I Anžujskog. Ova koordinisana spoljna politika nije bila posledica personalnih odluka dvojice vladara i srodnika – Konstantina Tiha Asena i Uroša I – već državna strategija koja je preživela godine kriza i unutrašnjih sukoba u obe zemlje. Ona je 1284. godine dovela do sklapanja saveza, krunisanog dinastičkim brakom između kralja Stefana Uroša II Milutina i ćerke Georgija I Tertera. Savez je potrajao sve do zbacivanja bugarskog vladara sa prestola i bio je na snazi čak i u vreme kada se Milutin našao u sukobu sa samostalnim upravljačima Braničeva, polubraćom Drmanom i Kudelinom.
Između 1267. i 1270. godine gospodar zapadnog dela crnomorske stepe postao je Nogaj, pripadnik sporedne grane Džučida. On je najpre obavljao dužnost glavnog zapovednika tatarske vojske (beglerbeg, ulus-karači bek), a tokom sedamdesetih godina XIII veka uzdigut je na položaj načelnika desnog krila (baraungar) Zlatne horde. Nakon smrti kana Mengke-Temura 1282. godine, kao najstariji živi Džučid, on je preuzeo i ulogu starešine vladajućeg roda. U tatarskim zemljama Nogaj je delovao u granicama postojećih pravnih običaja, izbegavajući direktno narušavanje prerogativa sarajskih kanova. Međutim, posle uspostavljanja njegovog saveza sa Vizantijom i orođavanja sa dvorom Paleologa (oko 1273. godine) Nogajeva politika u jugoistočnoj Evropi dobila je samostalne crte. Sklapanje ovog saveza dovelo je do prekida dodira između Saraja i Trnova, dok je uticaj tatarske centralne vlasti bio u potpunosti istisnut sa područja donjeg Dunava i zamenjen Nogajevim.Oblasti kojima je Nogaj vladao na vrhuncu moći prostirale su se od sliva Dnjepra na istoku do krajnjih zapadnih granica Vlaške nizije. One su bile šaroliki multietnički prostor koji je kao kohezivni faktor objedinjavala njegova lična figura i džingisidska ideologija. Svojom pojavom i okruženjem, on se do izvesne mere razlikovao od ranih mongolskih osvajača, prihvativši pojedine tekovine mediteranske i levantinske civilizacije i iskazavši se podjednako vešt u političkim intrigama, koliko i u vojnim poslovima. Njegov blagonakloni odnos prema ruskim kneževima, zapadnim misionarima, uticajnim trgovačkim grupama, čak i prema protivnicima, ponekad stoji u kontrastu sa postupcima njegovih prethodnika. Ipak, Nogaj je u jednom važnom pogledu ostao veran džingisidskim tradicijama. Iako je formalno prešao u islam još pre 1270. godine, on je u potpunosti sledio načela verske trpeljivosti. U njegovim zemljama slobodno su propovedali katolički i pravoslavni misionari, muslimani, kao i mala budistička zajednica.

01.02.16

Vojnoistorijski glasnik

Novi naučni pristupi i metodologije omogućili su da naša spoznaja o mnogim istorijskim temama postane neuporedivo šira i detaljnija. Na taj način, mnoge teme su izašle iz okvira nacionalnih istorija i počele su da se posmatraju iz šire perspektive, dok su druge po prvi put dobile zasluženu pažnju. Knjiga Dr Aleksandra Uzelca, naučnog saradnika Istorijskog instituta u Beogradu, pod naslovom Pod senkom psa – Tatari i južno­ slovenske zemlje u drugoj polo­ vini XIII veka u izdanju Utopije, upravo donosi novu i širu naučnu perspektivu.
Sadržaj knjige je podeljen u ukupno devet većih poglavlja, od kojih je prvo uvodno, a poslednje, deveto, zaključno. U uvodnom poglavlju knjige, čitalac se upoznaje sa vremenskim i prostornim okvirom teme, glavnim izvorima, kao i opštim geografskim i terminološkim pojmovima. Budući da knjiga po prvi put u svojoj sredini na detaljan način obrađuje istoriju tatarske srednjovekovne države, ova precizna uvodna uputstva korisna su čitaocu za pravilno razumevanje prirode tatarske države, privrede i drugih elemenata njihove kulture. U drugom poglavlju pod naslovom „Oluja nad jugoistočnom Evropom” izložen je pregled mongolske invazije na Evropu, sa posebnim osvrtom na jugoistok starog kontinenta i mongolske pokrete preko Srbije i Bugarske tokom 1242. godine. Mlado i snažno mongolsko carstvo koje je stvorio Džingis kan, a koje se protezalo od Mandžurije do Persije kao vihor se spustilo i na evropske zemlje. Od prve pojave njihove vojske na granicama Evrope u proleće 1223. godine, u jednom relativno kratkom istorijskom razdoblju, tatarska država počela je da učvršćuje svoje prisustvo na kontinentu. Uporedo sa vojnom, ova državna tvorevina je uspešno širila i svoj politički upliv stvorivši sferu svog uticaja, u koju je bila uključena Bugarska, što je tema posebnog poglavlja knjige „Stvaranje tatarske sfere uticaja”. Sredinom XIII stoleća i u samoj tatarskoj državi desile su se značajne promene, ali je za Evropske zemlje najznačajnije bilo formiranje takozvane Zlatne horde, odnosno zapadnog dela mongolskog carstva, kao faktički samostalne države. Tokom četrdesetih i pedesetih godina XIII veka, Zlatna horda je učvrstila svoju vlast nad gotovo svim srednjovekovnim ruskim kneževinama koje su postale njihovi vazali. Ovo poglavlje završava se opisom pohoda na Trakiju u zimu 1264/5. i uspostavljanja posebnih političkih odnosa između tatarskog vladara i vizantijskog cara Mihajla VIII.
U poglavlju pod naslovom „Vreme iskušenja” izložene su posledice mongolske invazije u jugoistočnoj Evropi, dok je prevashodna pažnja posvećena unutrašnjim prilikama u bugarskim zemljama i ulozi Kumana u ovim dramatičnim istorijskim dešavanjima. Nakon poraza od ugarskog kralja Ladislava IV 1282. godine, preživeli Kumani su izbegli kod Tatara kojima je ovo bio povod za novi pohod na Ugarsku 1285. godine. Usled oskudice u hrani, vremenskih prilika, on se nije završio očekivanim uspehom, ali to nije zaustavilo širenje tatarskog uticaja u Evropi. Knjiga, treba pomenuti, pruža važan i do sada najdetaljniji doprinos    osvetljavanju    uloge Kumana u srednjovekovnoj istoriji južnoslovenskih zemalja. Kumani su predstavljali ne samo značajan element u vojskama ovdašnjih država, već i politički faktor koji je u pojedinim razdobljima preuzimao odgovornost u vrhu vlasti, pre svega u Bugarskoj.
U sledećem poglavlju pod nazivom „Nogaj i njegovo doba” opisana je politička ličnost jednog od najuticajnijih ličnosti Zlatne horde, Nogaja, njegov uspon i položaj unutar tatarske države i posebno politika koju je vodio prema južnoslovenskim zemljama. Nakon smrti Mengke Temura 1282. godine Nogaj, koji je do tada upravljao zapadnim zemljama Zlatne horde, postaje gotovo samostalan vladar. Pažnju posebno privlači savezništvo koje je kan uspostavio sa vizantijskim carem Mihajlom VIII, a koje je okončano ubrzo nakon careve smrti 1282. godine. Ovo savezništvo koristilo je obema državama, ali posebno Nogaju koji je na kraju uspeo da proširi svoju vlast u oblasti donjeg Dunava. U poglavlju „Nogajev ulus – država u državi” posebno se osvetljava položaj i političko delovanje Nogaja u okviru tatarske države. Autor je na ovom mestu dao i širi pregled tatarskog društva, od njegove unutrašnje organizacije, preko privrede do zvanične religije i tradicionalnih verovanja. Koliko je ovakav širok pogled na istraživačku temu koristan, pokazalo se već prilikom pravilnog sagledavanja pitanja legitimiteta Nogajevog uzdizanja i položaja na čelu Zlatne horde.
Poglavlje „Pod senkom psa” bavi se okončanjem političkog savezništva Nogaja i novog vizantijskog cara Andronika II i uticaja koji je ono imalo na odnose između Bugarske, Vizantije i Srbije. Ubrzo je položaj Vizantije dodatno oslabio sklapanjem braka između srpskog kralja Milutina i ćerke Bugarskog cara Georgija I Tertera 1284. godine. Zbližavanju dve južnoslovenske srednjovekovne države sledio je u drugoj polovini 1285. godine novi tatarski napad na Vizantiju. Položaj Bugarskog carstva u takvim okolnostima bio je posebno složen. Ono je do 1273. godine priznavalo vrhovnu vlast tatarskih vladara, da bi usled jačanja vizantijsko-tatarskih veza kratkotrajno potpalo pod sferu uticaja Vizantije do 1285. godine kada Georgije I Terter postaje Nogajev vazal. Međutim, kada Srbija i Bugarska uskoro budu uvučene u međusobni sukob, zaštita tatarskog velikaša nad severozapadnim zemljama pokazaće se kao velika pretnja i za srpskog vladara. Da bi predupredio dalje komplikovanje odnosa i eventualni tatarski napad, kralj Milutin sklapa sporazum sa vladarem Zlatne horde, koji je predviđao i da njegov najstariji sin, budući srpski kralj Stefan Dečanski, uz drugu istaknutu vlastelu jedno vreme provede kao talac na dvor kana Nogaja.
Poglavlje     pod     nazivom „Kraj jedne epohe” objašnjava okolnosti pod kojima je okončana vlast kana Nogaja, „Psa” kako glasi njegovo ime na maternjem jeziku. On je izgubio život u bici protiv mladog prestolonaslednika Tokte, sina Mengke Timura. Nogajevom pogibijom 1299. godine završeno je i jedno važno poglavlje u istoriji južnoslovenskih zemalja obeleženo snažnim tatarskim uticajem na ove prostore, iako su, kako je autor pokazao, tatarski begunci igrali značajnu vojnu ulogu u južnoslovenskim državama i početkom XIV veka. Zaključno poglavlje sadrži osvrt na najvažnija pitanja analizirana u knjizi i ocenu tatarskog uticaja na politički život južnoslovenskih država.
Knjiga Aleksandra Uzelca predstavlja prvu sintezu prisustva i uticaja Tatara na Balkanu. Jedan od razloga zašto je ova knjiga značajna za srpsku i regionalnu istoriografiju je to da na pravi način pokazuje koliko je pomenuta tema važna za razumevanje srednjovekovne istorije na prostoru južnoslovenskih zemalja. Sa druge strane, kao prva sinetička monografija o prisustvu Tatara na ovim prostorima, ona značajno doprinosi ukupnom istraživanju srednjovekovne istorije Tatara i Zlatne horde u istočnoj Evropi. Knjiga osvetljava srednjovekovnu istoriju naših prostora iz do sada nedovoljno iskorišćene perspektive, što je omogućilo i donošenje rešenja za pojedina važna istraživačka pitanja iz srednjovekovne istorije južnoslovenskih zemalja. Rezultat ovog svestranog, delimično sintetičkog, a delimično analitičkog pristupa, jeste da je Uzelac razrešio više važnih pitanja iz regionalne istoriografije, poput političkog statusa bugarskog princa Teodora Svetoslava tokom njegovog boravka u Nogajevim zemljama, kao i prirode odnosa srpske države kralja Milutina prema Tatarima. Ova knjiga, zasnovana na širokom korpusu izvora i najnovijim istoriografskim i arheološkim saznanjima, predstavlja značajno naučno delo i ima pionirsku ulogu u uvođenju ove teme u srpsku, kao i ostale južnoslovenske istoriografije. Može se reći da je velika sreća što je to učinjeno sa ovakvom studioznom naučnom monografijom.
mr Marko Aleksić