Partizanke kao građanke

01.09.12

Vojnoistorijski glasnik

Prethodnih godina u naše živote, između ostalih, ušli su novi pojmovi poput rodne ravnopravnosti ili rodne senzitivnosti. Istovremeno, veliki broj i zvanih i nezvanih počeo je da ponavlja fraze odnosno parole o potrebi veće zastupljenosti žena u politici, državnim institucijama, vojsci, policiji izričući olake sudove o mestu i ulozi žena u prethodnim istorijskim periodima. U vezi sa tim, od 2000. godine posebno se ističe Rezolucija broj 1325 Organizacije ujedinjenih nacija (OUN) koja je osmišljena da bude „međaš u vezi sa pitanjima žena, mira i bezbednosti“. Međutim, čak i oni koji su se na tom poslu našli sa ciljem da poprave trenutnu situaciju i da deluju u skladu sa preporukama međunarodne zajednice imali su maglovitu predstavu o mestu i ulozi žene u prethodnim društvenim sistemima. Malo njih, što je gotovo postalo pravilo, želi i pokazuje spremnost da se upozna sa rezultatima najnovijih istraživanja i šta o tome ima da kaže savremena istorijska nauka. Da nije tako, monografija „PARTIZANKE KAO GRAĐANKE“ Ivane Pantelić, istraživača Instituta za savremenu istoriju i saradnice na nekoliko interdisciplinarnih projekata koji se bave problematikom rodne ravnopravnosti i emancipacije žena predstavljala bi nezaobilaznu literaturu za shvatanje istorijskog konteksta i specifičnosti položaja žena u savremenom srpskom društvu.
Monografija Ivane Pantelić ima deset poglavlja na koje se nadovezuju dva apendiksa, rezime na engleskom jeziku, bibliografija i registar ličnih imena. Poglavlja idu redosledom: I Predgovor (str. 9–10); II Uvod str. 11–29); III Partizanke u ratu (1941–1945) (str. 31–47); IV Godine pobede (1944–1945) (str. 49–68); V Obnoviteljke i članice revolucionarne evropske avangarde (1946–1948) (str. 69–90); VI Informbiro i destaljinizacija (1948–1951) (str. 91–106); VII U samoupravnoj Jugoslaviji (1951–1953) (str. 107–129); VIII Predvodnice i sagovornice (str. 131–150); IX Ustanove u kojima su učesnice NOB-a bile aktivne (str. 151–161); X Zaključak (str. 163–168).
U Uvodu, Ivana Pantelić je predstavila prethodna istraživanja na ovu temu, koji su bili njihovi dometi i u kojoj meri su ona bila korisna za njeno istraživanje. Takođe, tu su navedeni i korišćeni arhivski fondovi i štampa. Posebno ističemo autorkin pristup istraživanju jedne ovakve teme, a čija okosnicu čini niz intervjua sa ženama koje su bile vodeći aktivisti u borbi za poboljšanje položaja žena i ostvarivanje njihovih prava, bilo u ulozi partizanki u redovima Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije tokom rata bilo u ulozi državnih i partijskih funkcionera u posleratnom periodu. Zbog toga što je, kako sama s pravom navodi, narativna istorija metodološki pristup koji se u našoj istoriografiji nedovoljno primenjuje, Ivana Pantelić je predstavila metodološke osnove vođenja intervjua. Kada se na to dodaju i dva apendiksa, prvi je upitnik po kom je izvršeno intervjuisanje, a drugi intervju sa Hertom Has, dobija se izuzetno koristan metodološki primer za druge istraživače koji u svojim istraživanjima žele da upotrebe ovu metodu.
Takođe u uvodu, autorka je prikazala položaj žena u Jugoslaviji pre Drugog svetskog rata, ko su bili glavni nosioci borbe za emancipaciju žena kao i koji su bili antropološko sociološki preduslovi njihove emancipacije. U predvečerje Drugog svetskog rata jedan od najaktivnijih nosilaca u toj borbi bile su pripadnice Komunističke partije Jugoslavije pri čemu autorka zaključuje da su raspad države i okupacija doprineli širenju komunističke ideologije, a da su ustanku koji je pokrenula KPJ žene prilazile svesne činjenice da KPJ javno zagovara ravnoprav­ nost polova, pri čemu je istican primer Sovjetskog saveza.
U poglavlju Partizanke u ratu, Ivana Pantelić govori o učešću jugoslovenskih žena u ratu, prvenstveno u redovima NOVJ, navodeći da to nije bio usamljeni primer potkrepljujući primerima iz SSSR-a i Velike Britanije. U odnosu na ostale primere učešća žena u ratu NOVJ se izdvaja po masovnosti, ali i broju odlikovanih pripadnica. Autorka je opisala osnivanje Antifašističkog fronta žena – AFŽ, organizacije koja je ženama omogućila da se samo­ stalno politički organizuju. Posebno je obrađeno pitanje motiva za pristupanje žena partizanskom pokretu pri čemu se čak i kod predratnih partijskih aktivistkinja želja za emancipacijom kao motiv u velikoj meri nalazila u senci patriotskih i revolucionarnih motiva.
Posleratni period, prikazan u poglavljima Godine pobede (1944–1945)   i   Obnoviteljke   i članice revolucionarne evropske avangarde (1946–1948) govori o nastavku borbe za emancipaciju žena. Pored velikih pomaka uvođenjem opšteg prava glasa i većim prisustvom žena u društveno-političkom životu, patrijarhalna tradicija i preovlađujuće seosko stanovništvo sa velikim brojem nepismenih u mnogo čemu su usporavali i ometali započeti proces emancipacije. Faktori koji je išli u prilog emancipaciji žena bili su ubrzana industrijalizacija zemlje i veliko demografsko pomeranje stanovništva ka gradovima što je dovelo do povećavanja broja radno aktivnih žena, od industrije do obrazovanja.
Ivana Pantelić je takođe opisala i rad AFŽ u posleratnim godinama kao i učešće jugoslovenskih aktivistkinja u osnivanju i radu Međunarodne demokratske federacije žena (MDFŽ), organizacije koja je krajem 1945. godine osnovana u Parizu i čiji ciljevi su bili, pored borbe protiv fašizma, or­ ganizovanje žena svih zemalja ra­ di ispunjenja potpune ekonomske, pravne i društvene jednakosti.
U poglavlju Informbio i de­ staljinizacija (1948–1951) opisane su posledice sukoba sa SSSRom, posebno one koje su se odrazile na dalje učešće žena u društveno-političkom životu. One su se, posebno bivše partizanke i aktivistkinje, poput muških kolega i saboraca našle na udaru represije tako da je u tom periodu zatvoreno između 3000 i 5000 žena. Opisani su uslovi koji su vladali u ženskim zatvorima, razlozi zbog kojih su pojedine bile osuđivane kao i kasniji odnos društva prema njima kada su se vratile sa izdržavanja kazne. Kao posledica sukoba sa IB-om došlo je do izbacivanja Jugoslavije iz MDFŽ na plenumu ove organizacije koji je održan u Moskvi u novembru 1949. godine.
U poglavlju U samoupravnoj Jugoslaviji (1951–1953) opisane su okolnosti funkcionisanja AFŽ kao i razlozi koji su doveli do ukidanja AFŽ i stapanja sa Narodnom frontom.
Po značaju se ističu poglavlje Predvodnice i sagovornice u kome je autorka prikazala biografije onih žena, bivših partizanki, koje su bile predvodnice emancipacije žena u Srbiji nakon 1945. godine kao i poglavlje Ustanove u kojima su učesni­ ce NOB­a bile aktivne. Knjiga Ivane Pantelić završava se zaključkom i sa dva, već pomenuta apendiksa iza kojih slede rezime na engleskom jeziku, bibliografija i registar ličnih imena.
Inače, ova monografija je nastala na osnovu magistarskog rada odbranjenog na Katedri za interdisciplinarne studije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i objavljena je u ediciji Studije i monografije Instituta za savremenu istoriju.
dr Dmitar Tasić

14.02.11 Glas javnosti

BEOGRAD - Institut za savremenu istoriju i izdavačka kuća "Evoluta"objavili su pionirsku naučnu studiju mlade istoričarke mr Ivane Pantelić "Partizanke kao građanke", u podnaslovu "Društevna emancipacija partizanki u Srbiji 1945-1953".

Ivana Pantelić ima 34 godine i pripada najmlađoj generaciji istoričara sa magisterijumom urađenim na Katedri za interdisciplinarne studije na Filozoskom fakultetu u Beogradu.

Zaposlena je na Institutu za savremenu istoriju, ali je takođe, saradnica Centra za ženske studije i istraživanja roda i angažovana je na međunarodnom naučnom projektu izrade biografskog rečnika ženskog pokreta i feminizma u jugoistočnoj Evropi u 19. i 20. veku.

Knjiga o partizankama koje su posle Drugog svetskog rata trebalo da se priolagode mirnodopskom životu nastala je na osnovu magistarske teze a sada je deo projekta "Srpsko društvo u jugoslovenskoj državi u XX veku između demokratije i diktature" koji finnasira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj.

Predgovor knjizi napisala je dr Barbara Vizinger koja je ocenila da je to "zanimljiv doprinos savremenoj istoriji Srbije i bivše Jugoslavije" u kome je autorka stavila naglasak na "ideje, aktivnosti i probleme istaknutih predstavnica predratnog levičarskog ženskog pokreta koje su posle rata vršile određen politički i društveni uticaj preko Antifašističkog fronta žena, ali i preko funkcija koje su zauzimale u partijskoj i državnoj hijerarhiji".

Za Vizingerovu je izuzetno značajna istorijska građa koju je autorka sakupljala intervjuišući neke od partizanki, jer je vredan izvor za osvetljavanje uloge žena u zbivanjima na tlu Balkana u 20. veku.

Ona smatra da 14 intervjua popunjavaju skromno znanje o istoriji žena u jugoistočnoj Evropi jer oni "čuvaju subjektivno viđenje samih akterki NOB-a čiji glas se sada neće tako lako izbrisati iz istorijskog narativa".

Jedan od recenzenata knjige i mentorka Pantelićeve prof. dr Anđelka Milić je konstatovala da "u našoj naučnoj literaturi koja se bavi nedavnom prošlošću veoma retko se tematizuju istraživanja vezana za ulogu, položaj i delovanje žena u burnim istrorijskim zbivanjima".

"Tema partizanki gotovo da je potpuno zaobiđena, tako da istraživač mora da rešava i zadatke kao što je nalaženje adekvatnih izvora i formiranje osnovne empirijske evidencije. Istovremeno fenomen partizanki na bivšem jugoslovenskom prostoru je jedinstven u istoriji ženskih pokreta, (postoji još nekoliko retkih situacija, kao učešće žena u španskom građanskom ratu itd), ali je i fenomen koji sam po sebi osvetljava karakter partizanskog otpora i borbe u Drugom svetskom ratu", smatra Milićeva.

"Ovim je radom naša literatura o partizanskom pokretu i stvaranju socijalističkog sistema u bivšoj Jugoslaviji dobila nezaobilazno delo, koje impresionira autentičnošću iskaza učesnica, ali isto tako i sposobnošću autorke da ova doživljena istorijska iskustva poveže sa globalnim dešavanjima u tom periodu", ocenila je Milić.

Agencija Tanjug

01.02.11

Genero

Kako se misli prošlost? Da li je ona nešto vremenski daleko i prostorno udaljeno, ili je deo naše svakodnevice koja u tragovima živi kroz institucije, spomenike, tela? Kako se, pak, danas misli sporna prošlost u odnosu na koju je teško, ponekad i nemoguće zauzeti neophodnu distancu? Da li se prošlost uopšte može tumačiti izvan izvesnih ideologija, osobito onda kada je reč o ideologizovanju same prošlosti, i to i u vreme kada se ona odvijala i u vreme kada se tumači, doduše iz različitih perspektiva?
Knjiga Ivane Pantelić Partizanke kao građanke: društvena emancipacija partizanki u Srbiji 1945–1953 predstavlja smeo pokušaj da se u tu ideološki zasićenu prošlost prodre. Ona nam približava nešto blisko i razjašnjava nešto što većina pamti i veruje da razume. Međutim, njen je poseban doprinos u tome što govori o ženama, o prvim građankama, u doslovnom smislu te reči, koje su, dakle, postavljale okvire značenja i dometa građanstva za žene danas.
Često je uverenje da pravna sloboda žena u Jugoslaviji nije osvojena, već je data, uz druge slobode koje je donela komunistička vlast posle Drugog svetskog rata. Predistorija ženskog organizovanja, u XIX i s početka XX veka, nije dovoljno obrađivana u domaćoj literaturi, ali je svakako poznato da u Srbiji i drugim zemljama regiona nije postojao pokret koji bi se s pravom mogao uporediti sa sifražetskim pokretima u pojedinim evropskim državama i Americi. Ivana Pantelić, koja se istorijom ženskog organizovanja dosledno bavi već čitavu deceniju – s posebnim naglaskom na britanskoj istoriji osvajanja prava glasa – ovom knjigom je nastojala da pokaže da prava žena u Jugoslaviji nisu naprosto dodeljena. Postanak građanke predstavlja zamršen proces koji predratne feministkinje povezuje s borkinjama u ratu, koje će iz partizanki prerasti u značajne funkcionerke koje svoju državnu moć koriste za razvoj „ženskog pitanja“.
Knjiga Partizanke kao građanke podeljena je u deset celina. Pored predgovora Barbare Vizinger i uvoda autorke, prvih pet poglavlja predstavljaju hronološko razmatranje razdoblja od početka Drugog svetskog rata 1941. godine, do trenutka ukidanja Antifašističkog fronta žena 1953. godine. Razloge za izbor upravo ovog perioda autorka navodi u uvodu: sam je rat predstavljao izvor prvobitne emancipacije žena, koja se potom intenzivno nastavila kroz rad AFŽ-a, čije je ukidanje dovelo do masovnog povlačenja žena koje su do tada bile aktivne u javnom prostoru. Poslednji delovi knjige predstavljaju kolaž neophodnih informacija o ustanovama i osobama koje su obeležile izabrani period.
Posebno je važno naglasiti da se Ivana Pantelić za potrebe ove studije koristila metodološkim pristupom koji se, po njenim rečima, u domaćoj istoriografiji nedovoljno primenjuje. Reč je o narativnoj istoriji (oral history), inače relativno čestoj metodologiji u oblasti studija roda. Dodaci na samom kraju knjige predočavaju nam način na koji je ovde primenjena metoda intervjua, ali su oni i više od toga: od četrnaest semistrukturiranih intervjua koje je vodila s akterkama istorije o kojoj piše, Pantelić je za knjigu izdvojila tri koji nam pružaju dragocen i neposredan uvid u sećanja partizanki.
Najzad, neophodno je napomenuti u kakvom disciplinarnom kontekstu se pojavljuje ova knjiga. Prema tvrdnjama same autorke, u sintetičkim pregledima istorije srpskog naroda ili jugoslovenske države, uloga žena u ratu uglavnom se izostavlja (17). S druge strane, istoričarke koje su se do sada bavile pitanjima roda u Srbiji, uglavnom se interesuju za kretanja u XIX veku. Ako se izuzme knjiga Nede Božinović Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku (1996), te zbornik radova Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka: položaj žene kao merilo modernizacije (1998), koji je priredila Latinka Perović, i studija Vere Gudac Dodić Žena u socijalizmu: položaj žene u Srbiji u drugoj polovini XX veka (2006), koje se, pored ostalih tema, dotiču i razdoblja formalne emancipacije žena u Srbiji, knjiga Partizanke kao građanke u srpskoj istoriografiji prva je knjiga koja fokusirano i u feminističkom ključu čita ulogu partizanki i AFŽ-a.
Na ideološki izbalansiran način, Ivana Pantelić ukazuje na postojanje veze između predratnih ženskih inicijativa u borbi za pravo glasa i napredne levičarske misli, koja se materijalizovala gerilskim učešćem žena u organizaciji revolucionarnih vlasti, kako tokom tako i neposredno po svršetku rata. Već u doba kneževine Srbije, sestre Ninković, sledbenice Svetozara Markovića, proglašene su komunistkinjama. Slobodan Jovanović to opisuje na sledeći način: „Za čiča-Danila [Stefanovića, predsednika vlade od 1875. do 1876.] već i čovek komunist bio je nešto bezumeno, ali žena komunist izgledala mu je huljenje svih zakona i ljudskih i božjih“ (33). Različite okolnosti, koje su svakako povezane s urbanizacijom i povećanim obrazovanjem žena tokom narednih decenija, dovele su do toga da broj žena koji će do kraja Drugog svetskog rata stupiti u redove Narodno-oslobodilačke vojske (njih oko 100.000), premaši ne samo njihovo simbolično prisustvo u predratnoj KPJ, nego i komparativno učešće žena u drugim zemljama u ratu. Kako bilo da bilo, iz ovoga ne treba izvesti zaključak da je većinsko žensko stanovništvo Srbije imalo razvijenu feminističku svest: „Na osnovu naših istraživanja zaključili smo da težnja za emancipacijom i ravnopravnošću nije bila preovlađujuća među partizankama, već su u pitanju bili, prevashodno, njihovi rodoljubivi i revolucionarni motivi. Takođe, iako su većinom bile predratne članice Omladinske sekcije ženskog pokreta, SKOJ-a ili KPJ, partizanke s kojima je obavljen razgovor, u partizanski pokret i kasnije u NOV stupale su uglavnom sledeći muškarce – braću, muževe, očeve ili prijatelje“ (47). Kroz čitav tekst knjige provlači se upravo ovaj motiv – emancipacija nije bila ni data, ni osvojena, već ona proizlazi iz složenog spleta različitih i često jednako važnih okolnosti žena koje su stekle gerilsku svest o svojim mogućnostima.
Antifašistički front žena u tom smislu predstavlja posebno interesantan fenomen, kojem je u knjizi posvećeno najviše pažnje. Ustanovljen 1942. godine, na konferenciji koja okuplja 166 žena u cilju povezivanja, emancipacije posredstvom opismenjavanja i političke nastave, i ravnopravnog učešća partizanki u ratnim aktivnostima, AFŽ predstavlja prvu masovnu jugoslovensku žensku političku organizaciju. Iako su žene bile subjekti i objekti rada AFŽ-a, svrha njegovog ustanovljenja je istovremeno bila osvajanje narodne podrške za uspostavljanje novog režima, a politička edukacija o vrednostima revolucije bila je isprepletena s osvešćivanjem žena o njihovom podređenom položaju u porodici i (najčešće seoskom) domaćinstvu. Utoliko se možda može tvrditi da je direktan rad žena sa ženama tokom „godina pobede“ (1944–1945) i „godina obnove“ (1946–1948), imao većeg značaja za same žene od formalne emancipacije odozgo, jer kakva je mogla biti performativna uloga zakona koji se primenjuju na stanovništvo uglavnom nesvesno njihovog postojanja?
Ivana Pantelić to posebno ističe kada navodi tri emancipatorske karakteristike AFŽ-a neposredno posle rata. Reč je o aktivnom mobilisanju žena u obnovi zemlje, „koja je u posleratnim godinama imala značaj kao i učešće u ratu“ (56), doprinosu opismenjavanju i izgradnji obdaništa, što je pomoglo realnom razvoju ekonomske autonomije žena. Prema tome, iako bitno politički orijentisana organizacija, hijerarhijski podređena drugim partijskim organizacijama, AFŽ je najvećeg dometa imala ne u razvoju političke/komunističke/marksističke svesti žena, nego u emancipaciji žena od patrijarhalne tradicije (64).
Posebnu pažnju autorka je posvetila daljem političkom razvoju žena koje su svojim delima i likom iznele emancipaciju: reč je o istaknutim partizankama koje su posle rata bile na vodećim pozicijama u AFŽ-u i u državnim strukturama, poput Mitre Mitrović, Spasenije Cane Babović, Milke Minić i Vide Tomšič. Prateći njihov rad u širem kontekstu ekonomske i obrazovne emancipacije, paralelno sa širenjem delatnosti AFŽ-a (ili pak, sužavanjem do konačnog gašenja, kako će ubrzo postati jasno), Ivana Pantelić uvodi još dve zanimljive, međusobno povezane dimenzije kojima posvećuje zaključna poglavlja. Reč je, naime, o povezivanju jugoslovenskih antifašistkinja s Međunarodnom demokratskom federacijom žena (1945), i izbacivanju AFŽJ-a iz njenog članstva 1949. godine, pod snažnim uticajem događaja koji su pratili destaljinizaciju zemlje 1948. godine. Zanimljiv je podatak da je usled toga uprava AFŽ-a svoje međunarodne aktivnosti od tada sve više prilagođavala programima Ujedinjenih nacija, što je uticalo na to da revolucionarna politika organizacije gotovo sasvim ustupi mesto problemima majki i dece (106).
Otud, ne treba da začudi preokret, koji će konačno dovesti do ukidanja organizacije koja je radila na emancipaciji žena Jugoslavije, verovatno najbolje sažet u izlaganju Josipa Broza na Trećem kongresu AFŽ-a 1950. godine: „Ja mislim, drugarice, da vi u prvom redu svom svojom snagom i elanom treba da vršite dužnosti koje proističu iz tih vaših specifičnih obaveza, kao što je, na primer, briga o ženama majkama, briga o higijeni dece i briga o deci uopšte, briga o zdravlju, o vaspitanju žena u Jugoslaviji“ (109, kurziv A. Z.). Socijalni položaj žena, osobito onih žena koje su majke, postaje ključni građanski zadatak bivših partizanki. Budući da je ženama time poreknut politički građanski zadatak, koji su ranije imale upravo kao politički osvešćene pojedinke, svrha postojanja organizacije koja ih je politički okupljala, prestaje da postoji i AFŽ 1953. godine biva transformisan u Savez ženskih društava. Savez predstavlja odgovor na paradoksalni iskaz (Milovana Đilasa, u tom trenutku bivšeg supruga Mitre Mitrović) da je „svaka posebna politička aktivnost žena postala smetnja u ostvarenju ravnopravnosti i aktivnosti žena“ (126).
Prestavši da bude političko pitanje žena, žensko pitanje postaje „zajedničko društveno pitanje... pitanje opšte borbe svih snaga socijalizma koje predvodi Savez komunista i Socijalistički savez radnog naroda, nosilac socijalističkog vaspitanja masa“, kako se tvrdi u Rezoluciji o stvaranju Saveza ženskih društava Jugoslavije (127–28). Zaključak koji autorka izvodi iz razmatrane građe – da „u Partiji, baš kao ni u državi, nije postojao koncept uspostavljanja dugoročne emancipacije žena i trajnog uspostavljanja rodne ravnopravnosti“ (167) – relevantan je ne samo za tumačenje socijalističke prošlosti, nego i za razumevanje procesa retradicionalizacije društva tokom devedesetih godina XX veka, koji je doveo u pitanje mnoge postojeće, naizgled jednom za svagda osvojene slobode.
Mr Adriana Zaharijević