Orfejev dvojnik

19.05.04 Pobjeda

Radivoje Mikić u uvodnom ogledu, čiji je naslov „Orfejev dvojnik” odabran za naslov cijele studije, obrazlaže najvažnija poetska načela Branka Miljkovića. Uočavajući pjesnikovo nastojanje da objedini, u mnogo čemu raznorodne, ali ne i bez izvjesnih dodirnih tačaka, dvije poetike: sibolističku i nadrealističku, autor ističe da je prevaga u svakom slučaju na strani prve. Nadrealističko nasljeđe on uočava samo u humorno-ironijskom tonu zbirke „Poreklo nade”, koju ne smatra jednim od boljih Miljkovićevih ostvarenja. Time ne samo da se uz ove dvije poetike vezuju vrijednosne konotacije, koje uz temeljniju analizu ne bi mogle biti održive, već proizilazi i to da Miljković nije uspio u težnji asimilacije pojedinih poetoloških stavova simbolizma i nadrealizma, već da je svojim pjesmama proklamovao dvije raznorodne poetike, od kojih je jedna zastupljenija i plodotvornija.
Treći ogled, „Sedam mrtvih pesnika”, nosi naziv po istoimenom Miljkovićevom ciklusu iz zbirke „Uzalud je budim”, koji se sada našao u središtu interesovanja, kao odlična ilustracija ne samo za brižljivo komponovanje ciklusa kao kompaktne cjeline (u čemu se „princ poezije” više puta dokazao) kako sa tematsko-semantičkog, tako i sa oblikotvornog i poetološkog stanovišta, već i za citatnost, koja zauzima veoma važno mjesto u ovoj poeziji. Intertekstualnost se odvija u dvije ravni, koje se međusobno presijecaju.
Prvi kontekst se odnosi na dobro poznati i u poeziji svih vremena mnogo eksploatisani mit o Orfeju, dok je drugi vezan za nacionalnu pjesničku tradiciju (tome treba dodati i dva hrvatska pjesnika: Tina Ujevića i Ivana Gorana Kovačića). Sudbina mitskog pjevača, čiji je silazak u podzemlje po umrlu dragu bio uzaludan, dodatno je povezana sa drugim kontekstom. Biografije pjesnika i njihova poezija kontekst su na kojem Miljković gradi pjesme ovog ciklusa, ali i iznosi svoje viđenje poezije. Prateći dvije pomenute intertekstualne ravni, Radivoje Mikić uspjeva da otkloni neke nejasnosti i predočava nam svoje tumačenje pojedinih pjesama ciklusa „Sedam mrtvih pesnika”, najpotpunije od svih dosadašnjih, ostavljajući čitaocima „ključ” za tumačenje preostalih.
Pored pomenutog ciklusa, predmet Mikićeve analize su i „Tragični soneti”, ciklusa „Utva zlatokrila”, kao i Miljkovićevi kritički tekstovi o pjesnicima svoje generacije, kroz koje je mnogo više iznosio svoja poetološka načela nego što je nastojao da osvijetli pjesničko djelo o kojem piše. Naprotiv, on je pokušavao, često i na silu, da svoju poetiku propiše i nastojanjima drugih pisaca, tako da ovi kritički tekstovi znatno upečatljivije osvjetljavaju njegovu poeziju, nego poeziju koju je namjeravao da prikaže „Mada su djelovi jedne cjeline, sva poglavlja u studiji „Orfejev dvojnik” pisana su i kao samostalni ogledi” - kaže Radivoje Mikić na kraju knjige. Ovi fragmenti uključeni su u jedan „obuhvatni fragment”, kako autor naziva svoju studiju, sa željom da naglasi kako ona jeste iscrpna ali nije sveobuhvatna, i kako je sagledava kao dio cjeline koju će kasnije dopunjavati, on sam ili drugi teoretičari književnosti.

Dragica S. Ivanović

21.08.03 NIN

Novoj Mikićevoj knjizi prethode, u kritičarovoj bibliografiji, tri studije i četiri knjige ogleda. Svojih sedam (“samostalnih”) ogleda o poeziji i poetici Branka Miljkovića autor zove delovima jedne celine (“studije”), mada dozvoljava mogućnost da budu shvaćeni i kao fragmenti uklopljeni u jedan obuhvatan fragment. Potpisniku ovih redova je bliža druga varijanta što, razume se, ne znači da ona podrazumeva umanjenje metodološke efikasnosti i autonomne vrednosti većine ovih ogleda.
Branka Miljkovića ovaj kritičar broji - i to je pouzdano polazište njegovog analitičkog pregnuća - u pesnike čija je poetika jasno koncipirana i koji “uvek ostaju opsesivno vezani za njeno jezgro”. Stoga je prirodno da tumačenje ponajpre i ponajviše smera “osnovu koja sve prožima”. U teorijski široko postavljenom ogledu o poetičkoj osnovi Miljkovićevog pevanja Mikić razotkriva implicitnu i eksplicitnu pesnikovu poetiku i, znatno manje, onu, formulisanu u njegovim kritičko-esejističkim tekstovima.
Mada govor o Miljkovićevoj poetici ide u dva opsežna ogleda (“Poetička osnova” i, delom, “Pesma i nejasnost”), prinuđeni smo da ga ovde svedemo na najmanju (novinsku) meru. Kritičarovo tumačenje se, naime, najvećma koncentriše na pesnikovo “oscilovanje” između načela simbolističke i nadrealističke poetike. Na njegovo nastojanje da empirijski svet u potpunosti zameni verbalnom javom. Za Miljkovića je, kao što se zna, poezija bila stvaranje, a ne imenovanje.
Svoj doživljaj prirode pesničkog poslanja Miljković je izrazio u ciklusu “Sedam mrtvih pesnika”. Ovaj je ciklus, u izvanrednoj Mikićevoj interpretaciji, viđen kao svet dočaran sredstvima i postupcima koji su izvan empirijske percepcije stvari i pojava. U njemu se pojavljuju sudbine pesnika koje je Miljković smatrao “paradigmatičnim u okviru šire shvaćene nacionalne pesničke tradicije”.
Ovo raščitavanje nam se, uz tumačenje “Tragičnih soneta” (ogled “Pesma i nejasnost”), u ovoj knjizi čini najplodonosnije, dočim je analiza ciklusa “Utva zlatokrila” karaktristična u širim okvirima recepcije ovog pevanja.
Reč je, veli kritičar, o pesnikovom ostvarenju u kome je “pristupio osobenom tumačenju slikovne podloge koju sadrže pojedini folklorno-mitološki elementi”. Zanimljivo je, pri tom, da se množina stihova-slika i stihova-sentenci koju je teško, ili nemoguće smisaono konkretizovati i uključiti u kontekst čitave pesme, objašnjava osobenošću njene smisaone kompozicije ili, podjednako uverljivo, pesnikovim poetičkim načelima. Hoće se, dakako, reći da ocena o “blistavoj realizaciji” pesnikovog nauma u znatnoj meri deluje kao da se sama po sebi podrazumeva.
Kritičko-esejistički Miljkovićev rad je, zarad diferenciranja i organizovanja pesnikovih autopoetičkih stavova, obrađen u ogledu “U tuđem srcu svoje srce čujem”. Dobro je poznato da je ovaj pesnik u teorijskim esejima i u kritičkim člancima o pesnicima (domaćim i stranim) saopštavao sopstvena poetička načela.
Da ih je, štaviše, kadgod vezivao za pesnike na čije stihove su ona bila teško primenjiva. U svakom slučaju, izvesno je da, koliko i njegovi stihovi, Miljkovićevi eseji i kritike omogućuju slaganje poetičkih fragmenata u relativno zaokruženu poetičku celinu. A ona, po autorovom mišljenju, ukazuje i na to da je Branko Miljković prvi među našim pesnicima dosledno zastupao uverenje o neophodnosti stvaranja slike sveta koja “ne podleže mimetičkoj već imanentnoj verifikaciji”.
Mada ne spori njegovu autonomnu vrednost, funkciju zaključnog ogleda “Dodatak: četiri tumačenja” ovaj čitalac nije bio kadar da dokuči. U završnici analitičkog poduhvata ovako zamišljene i ostvarene obuhvatnosti on se naprosto ne drži. I da je iscrpan kritički pregled recepcije Miljkovićevog pevanja posredi, u ovom mu projektu ne bi bilo mesta.
A izdvojena stanovišta Dragana M. Jeremića, Vjerana Zupe, Petra Džadžića i Aleksandra Jovanovića su, koliko je i kako bilo neophodno, u prethodnim esejima već dotaknuta. Usvojena, ili porečena.

BOGDAN A. POPOVIĆ

01.01.00

Danas
02.10.2002.

Orfejev dvojnik u Narodnoj knjizi

Narodna knjiga je u biblioteci "Alfa" nedavno objavila i promovisala knjigu eseja knjizevnog kriticara Radivoja Mikica "Orfejev dvojnik", koja predstavlja studiju o poeziji Branka Miljkovica. Gojko Tesic je, govoreci o ovoj knjizi, istakao da je Mikic danas najznacajniji tumac savremene srpske knjizevnosti, a da je "Orfejev dvojnik" izuzetna knjiga koja ce zasigurnio imati valjanu recepciju. "Ako ova knjiga bude precutana, to ce biti iz vanliterarnih razloga", zakljucio je Tesic. Radivoje Mikic napomenuo je da je knjiga nastajala preko deset godina, a da se od Dzadziceve studije o Miljkovicevoj poeziji iz davne 1965. vise nije pojavila niti jedna nova. "Svako poglavlje ove knjige moze se citati kao odvojena celina, a knjigu sam napisao jer izuzetno volim i visoko vrednujem Miljkovicevu poeziju", zakljucio je Mikic.

S. D.

01.01.00

Blic
07.10.2002.

Radivoje Mikić: U XX veku se sa književnošću, u bivšim socijalističkim zemljama, dogodilo nešto posebno zanimljivo. To su jedine zemlje u kojima se verovalo da pesma može da sruši sistem i državu

Cilj svake promene je da sve ostane isto

Trideset i sedam godina nakon poslednje knjige o poeziji Branka Miljkovića (autora Petra Džadžića) pojavila se u izdanju "Narodne knjige" svojevrsna studija "Orfejev dvojnik" autora Radivoja Mikića, profesora Univerziteta u Beogradu, urednika i književnog kritičara. I mada je reč o, da je tako nazovemo, poetskoj studiji knjiga je izazvala naročitu pažnju ne samo književnih znalaca već i takozvanih običnih čitalaca.

Govoreći za "Blic" o ovoj svojoj knjizi Mikić navodi da je hteo da pokaže kako se danas može gledati na Miljkovića bez politike, ideologije i svega onoga što prlja književnost. "Po mom uverenju na njega treba gledati kao na velikog pesnika sa tragičnom sudbinom. Znate kako je govorio pokojni Ivan Lalić: "Miljković je sprinter, ja sam srednjeprugaš, a Desanka je maratonac."

Zašto je naslov knjige baš "Orfejev dvojnik"?

- To je, razume se, stih pozajmljen od samog Miljkovića, a time sam hteo da podvučem grešku onih koji su kod Miljkovića tražili ljubavne pesme karakteristične za stvaraoce XIX veka, i čudili se kako to da mlad pesnik nema ljubavnu poeziju. Međutim, u Miljkovićevim pesmama se može videti da on svakog pesnika, pa i sebe, vidi samo kao Orfejevog dvojnika. A to znači da su u književnosti veoma važni preci i prethodnici i da nijedan pesnik nema prava da se ponaša kao da prvi govori o bilo kojoj temi.

To nas upućuje na priču o Miljkovićevom odnosu prema tradiciji?

- Mada se nikada ne poziva na Eliota, to je stvaralac čije su ideje očigledno lebdele u vazduhu. Bio je, dakle, Branko pristalica shvatanja da je tradicija ono što izaberemo iz prošlosti i zato se tako snažno vezao za mitove i za naša usmena predanja. Izabrao je nekoliko od kojih je, čini mi se, najvažniji onaj koji se nalazi u svim filozofijama kružnog kretanja, jer je bio snažno opsednut smrću. Poput Ničea i on je zastupao stanovište o postojanju feniksa, odnosno svojevrsnom vraćanju onoga što je već bilo.

Da li ste, baveći se Miljkovićevom poezijom, možda naslutili odgonetku njegove smrti ili motiva koji su ga naveli na samoubistvo?

- Direktno i neposredno ne. Bio je, kao što se zna, jedn od onih koji nisu dozvoljavali da detalji iz njihovog privatnog života neposredno uđu u pesmu. On sam je često govorio o potrebi od udaljavanja od predmeta o kome se peva. Jer, kao i svi simbolisti, bojao se da mu poezija ne bude preterano lična, tako da je u njegovim pesmama teško naći tragove ličnih doživljaja.

Koja je, po vašem uverenju, pozicija poezije uopšte danas? I shodno tome kakvo mesto pripada teorijskim knjigama o poeziji?

- Prvo, nijedan izdavač koji je štampao Miljkovića nije imao problema sa prodajom tiraža. A što se pozicije poezije tiče srpska kultura je uvek bila ispunjena vapajima kako se ništa ne čita i kako će primitivizam progutati i to malo kulture. U XX veku se sa književnošću, u bivšim socijalističkim zemljama, dogodilo nešto posebno zanimljivo. To su jedine zemlje u kojima se verovalo da pesma može da sruši sistem i državu. Onog trenutka kada je takvo mišljenje prestalo da važi, književnost je marginalizovana i prepuštena onima kojima suštinski i pripada; usamljenim pojedincima koji traže različite stvari, umetnički ugođaj, utehu, odgonetku svoje muke... Sa poezijom je gotovo identična situacija. Pesničke knjige imaju male tiraže. Ali! Poezija se svemu tome sveti tako što ostaje u temelju svake nacionalne kulture, jer niko jeziku ne omogućava dublji život od pesnika.

Koji bi stih Branka Miljkovića, po vašem uverenju, bio primeren sadašnjem društvenom trenutku?

- Svet nestaje polako. Jer, toliko su snažne sile destrukcije da se čini kako će svet ovoga puta, nakon svih silnih fatalnih proročanstava, zaista da nestane.

A koj je vaš lični komentar na temu društvenog trenutka danas i ovde?

- Vidite, i na takzvanoj vlasti i u takozvanoj opoziciji su ljudi koji na potpuno isti način shvataju i vlast i sve javne poslove. Mislim da je najteže i najgore onim, da tako kažemo, običnim građanima koji su očekivali da se nešto korenito i suštinski promeni. A ja se držim maksime da je cilj svake promene da sve ostane isto.

Vratimo se Branku Miljkoviću i temi ljubavi u njegovoj poeziji...

- Miljković jeste pesnik o kome se ne može govoriti, a da se zaobiđe ljubav i to nekoliko vidova od kojih su najvažnija dva. Ljubav prema poeziji i rečima i ljubav prema svetu koga te reči treba da opevaju. On je najmanje pesnik one ljubavi koja se tradicionalno traži u poeziji, ljubavi između muškarca i žene. U tom smislu mislim da se samo njegova pesma "Uzalud je budim" može smatrati velikom ljubavnom pesmom.

Ali, zato ima niz pesama rodoljubivog karaktera u kojima peva recimo o Titu ili o Sutjesci?

- Miljković je bio čedo svog vremena i napisao je nekoliko pesama koje su dobre tek kad im se skinu naslovi, jer ih oni vezuju za efemerne stvari. To su pesme proistekle iz činjenice da je Miljković bio jedan od onih pesnika koji su obnovili rodoljubivu tematiku u našoj modernoj poeziji. A takva tema uvek traži nešto konkretno i on je to našao u događajima iz Drugog svetskog rata i u nekim političkim ličnostima. Dakle, to su i dalje dobre pesme.

Tatjana Nježić

Politika
05.10.2002.

Studije

Orfička poetika
Radivoje Mikić: "Orfejev dvojnik" (O poeziji i poetici Branka Miljkovića); izdavač: "Narodna knjiga/Alfa", Beograd, 2002.

Studijom "Orfejev dvojnik" Radivoja Mikića poezija i poetika Branka Miljkovića su najzad, četiri decenije od smrti pesnika, dobile svoje celovito tumačenje na osnovama relevantnih teorijsko- poetičkih postavki, koje odgonetaju jedan složen i hermetičan pesnički svet. Premda pisana u vidu samostalnih ogleda, ona popunjava prazninu koja je, uprkos brojnim kritičarskim tekstovima o Miljkoviću, do danas ostala kao nedorečenost i neodgonetnutost poetike pesnika koji jednako zaokuplja pažnju i čitalaca i kritičara i teoretičara umetnosti.

Razmatrajući najpre poetičku osnovu Miljkovićeve poezije, Mikić kroz analize poetičkih postavki Malarmea i Valerija, upoređujući ih sa Miljkovićevim esejima u kojima je omeđio svoje poimanje poezije ("Hermetička pesma", "Poezija i ontologija", "Poezija i oblik"), utvrđuje njihovu srodnost u nastojanju da se pesma zasnuje na aluziji, sugerisanju i postepenom odgonetanju predmeta, kako bi se ostvarila "savršena upotreba tajne". Služeći se postupkom sugestije i evokacije, pesnik se opire mimetizmu, imenovanju predmeta, tako da "stvarnost pretvara u mogućnost", a "onome što je već dato oduzima izvesnost i postepeno ga sugerira zamenjujući određeno neodređenim, postojeće mogućnim, neposrednu stvar šifrom, konkretno simbolom", kako sam Miljković veli. Tako njegova pesma "ima ideju, a ne sadržaj", čime zapravo u potpunosti zasniva svoju simbolističku poetiku.

Udeo nadrealizma

U zasnivanju Miljkovićeve poetike Mikić istražuje i udeo nadrealističkih načela koja su u nekim elementima bliska simbolistima. Kao neobično važnu crtu ove poetike on podvlači "strasnu upotrebu slike koja iznenađuje" (Aragon), za čiji primer navodi stihove iz pesme "Sluga Milutin": Gorka pričest sluha u sebi vas krije/Čemerni labudi izlišnosti britke, pri čemu se prvi stih da protumačiti, ako se ima u vidu folklorno-mitološka podloga pesme: da sluga Milutin donosi loše glase o Kosovskom boju, dok je drugi stih u stvari "slika koja iznenađuje", bez bliže veze sa predmetom pevanja, a na tragu nadrealističkog misticizma.

U analizi orfičke poetike Branka Miljkovića, Mikić polazi od ciklusa "Sedam mrtvih pesnika", u kome se, kroz pesme, jednako prepliću Orfejeva sudbina i sudbina pesnika kojima su pesme posvećene, modelovane uz pomoć citatnosti, elemenata naše folklorno- mitološke tradicije i simbolističke poetike, gradeći tako pesničku realnost sveta "s druge strane groba".

Uspavati značenje

Kako moderna poezija sve manje polaže na smisaonu jesnost, svesno računajući na neprozirnost i nerazumljivost, pri čemu se teško nalazi "ključ" za preciznu odgonetku pesničke slike, to se i Mikić u najobimnijem ogledu knjige s pravom pozabavio "Pesmom i nejasnošću" u delu Branka Miljkovića. Sučeljavajući stavove modernih evropskih pesnika sa Miljkovićevim postavkama u esejima poput "Nerazumljivost poezije", Mikić utvrđuje koliko je Miljković, ne samo "teoretski", no i na delu, u pesmi, uspeo da sublimiše dosege avangardnih pesnika. Između Malarmeove tvrdnje da "reči nisu oznake stvari, već stvari same u svojoj aktuelnosti" i Valerijevog uverenja da se u poeziji "sve sastoji u tome da se jezik dovede u stanje čarolije", Miljković nalazi poetsko ishodište da "melodijom i harmonijom treba u neku ruku uspavati značenje i na taj način osloboditi emotivne vrednosti jezika".

Upravo u tome što "poezija voli da skriva", a da je njena suština i u sažetosti i u nedorečenosti, nalazi se moć "supstancioniranja stvarnosti". Otuda Mikić izvodi zaključke da Miljkovićevi pogledi na nejasnost poezije osciliraju između načela simbolističke i nadrealističke poetike, ali da upravo "nejasnost vidi kao onu crtu modernog pesničkog govora u kojoj se ostvaruje suštinski cilj pesničkog govora uopšte".

Kao primer kako Miljković shvata nejasnost u poeziji Mikić analizira njegove "Tragične sonete", u kojima se ne opisuje i ne imenuje svet, već u "jeziku stvara svet koji će biti u svim elementima nezavisan od empirijske stvarnosti". Ovim postupkom autor "Orfejevog dvojnika" seže do ključne tačke Miljkovićeve programske zasnovanosti poezije kao "mišljenje pevanja" (termin Novice Petkovića), po čemu je naš pesnik osobena pojava u modernoj srpskoj poeziji, jer je poetička pitanja uvodio u samu pesmu, nastojeći da "svest o pesmi" bude jedno od važnih svojstava sopstvene poezije.

U "Orfejevom dvojniku" Mikić se pozabavio i Miljkovićevim poetičkim načelom o pretvaranju stvarnosti u mit u ciklusu "Utva zlatokrila", zatim nemalim Miljkovićevim kritičko-esejističkim radom i, na kraju, dao svoj pogled na dosadašnja tumačenja Miljkovićeve poezije, zapažajući da je u kritici najbolje prošla njegova prva knjiga "Uzalud je budim", a najlošije poslednja "Vatra i ništa". Od ambicioznije pisanih tekstova o Miljkovićevoj poeziji posebno je analizirao eseje, oglede i studije Dragana M. Jeremića, Vjerana Zupe, Petra Džadžića i Aleksandra Jovanovića, pri tom izdvojivši Jovanovićevu studiju "Poezija srpskog neosimbolizma", koja je prva omogućila da Miljkovića vidimo u novoj svetlosti.

Radosav STOJANOVIĆ