01.01.16
Istorijski časopis
Svojim životom Nikola Stjanović (1880?1964) povezao je tri razdoblja novije srpske i bosanskohercegovačke povesti. Rođen u Mostaru na početku austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini, pripadao je pokolenju političara čija je delatnost do Prvog svetskog rata bila skoro isključivo vezana za život u Podunavskoj monarhiji. U vreme Julske krize 1914. godine zatekao se u Beogradu. Kada je počeo rat prijavio se u dobrovoljce. Raspoređen je u Vrhovnu komandu srpske vojske, a zatim u Ratni presbiro. Novembra 1914. otišao je u Rim, zatim u Švajcarsku, pa Francusku. Posle rata bio je član jugoslovenske delegacije na Konferenciji mira u Parizu. Taj period svog života, predratni, ratni i poratni opisao je u svojim uspomenama, koje je naslovio Mladost jednog pokolenja, i u Dnevniku, koji je vodio za vreme Prvog svetskog rata.
U međuratnom periodu, kao pripadnik generacije koja je uz ogromne napore i velika stradanja uspela da ostvari svoje mladalačke ideale i dovede do ujedinjenja jugoslovenskih naroda, bavio se raznovrsnim poslovima: politikom, advokaturom, izdavaštvom, kao i pisanjem istorijskih i istorijsko?političkih studija. Priključenjem pokretu Draže Mihailovića u vreme Drugog svetskog rata pokušao je da odbrani tekovine države u čijem je stvaranju učestvovao. U trećem razdoblju jugoslovenske i svoje lične povesti (posle 1945), na zaranku života, pisao je, prepravljao, doterivao i pripremao za štampu svoje političke uspomene. Rukopis uspomena prodao je 1948. godine, kada je bilo više važnih godišnjica iz novije srpske i jugoslovenske prošlosti, u kojima je delom i sam učestvovao (70 godina od okupacije, 40 od aneksije i 30 godina od ujedinjenja), Istorijskom institutu Srpske akademije nauka, s uverenjem da će ubrzo biti objavljen. Pošto Institut do 1954. u vezi s objavljivanjem nije ništa preduzeo, vratio je novac i rukopis Uspomena uzeo nazad. Sada se ovi spisi čuvaju u Arhivu SANU, gde ih je predala piščeva kćerka.
Svoje Uspomene (Mladost jednog pokolenja) Stojanović je podelio u tri dela. U prvom delu opisuje detinjstvo i školovanje u Mostaru, Gacku i Sarajevu, studije prava u Beču i Zagrebu, činovničku službu u sarajevskoj „Prosvjeti”, advokatsko pripravništvo u Mostaru, i na kraju kulturni i politički rad u Dubrovniku, gde je bio urednik istoimenog stranačkog organa Srpske narodne stranke na Primorju. Sve sredine u kojima je boravio opisao je u skladu s mladalačkim utiscima, s puno slikovitosti, nostalgije i iskrenosti. Kao student prava u Beču učestvovao je u radu naprednih omladinskih organizacija koje su se suprotstavljale vladinoj politici prema Bosni i Hercegovini, pa je ostao bez stipendije. U ovom delu uspomena pisao je o osnivanju „Prosvjete” u Sarajevu, radu bečke „Zore”, čiji je jedno vreme bio predsednik, i političkim i kulturnim prilikama u svim sredinama u kojima se kretao. Stojanović je već u vreme studija imao izgrađene političke stavove o osnovnim političkim problemima jugoslovenskih naroda u Habzburškoj monarhiji. U vreme vrlo rđavih odnosa između Hrvata i Srba u Hrvatskoj, Stojanović drži svoje poznato predavanje Srbi i Hrvati, u kojem je istakao tezu da su Srbi i Hrvati jedan narod, politički podeljen u dve narodnosne grupe. Isto predavanje priredio je za štampu i objavio u beogradskom Srpskom književnom glasniku i zagrebačkom Srbobranu, a zatim i u posebnoj brošuri, koja je doživela dva izdanja (1902). Retko je koja politička publikacija s početka XX veka uspela da privuče toliku pažnju čitalaca. Duhovna ishodišta ideja iznetih u ovoj brošuri mogla bi se najpre tražiti u almanahu „Narodna misao” (1897). Glavna misao koju je izneo u ovom svom radu imala je programski karakter, i kasnije je utkana u ideološke osnove pokreta za srpskohrvatsko približavanje i stvaranje zajedničke države. Čvrst politički oslonac dobila je jugoslovenska ideja (prvobitno južnoslovenska) u Kraljevini Srbiji, posle smene dinastija, 1903. godine. Te stavove mogao je kasnije da razvija kao urednik „Dubrovnika,” čemu su podsticaj davala politička strujanja posle stvaranja Hrvatskosrpske koalicije (1905). Stojanović je i u vreme rata, kao što vidimo iz njegovog Dnevnika, uporno zagovarao stanovište o narodnom jedinstvu, tražeći od hrvatskih političara u emigraciji, članova Jugoslovenskog odbora, da to stanovište prihvate kao osnovu za pregovore sa srpskom vladom u vezi ujedinjenja.
Drugi deo Stojanovićevih uspomena obuhvata period od 1907. do 1914. godine. Ugodan život u Dubrovniku Stojanović je napustio na traženje prijatelja iz Hercegovine, koji su želeli da nastave politiku započetu u studentskim danima. Okupljajući vrlo širok krug inteligencije i trgovaca iz uvek buntovnog Mostara, pokrenuo je, januara 1907. godine, sa političkim istomišljenicima list „Narod.” List se zalagao za građanske i političke slobode, za rešenje agrarnog pitanja i širenje jugoslovenske misli. U periodu do Prvog svetskog rata, prepunom društvenih i političkih previranja, Stojanović učestvuje u osnivanju Srpske narodne organizacije (1907), koja kroz otpor aneksiji usaglašava svoju politiku sa Kraljevinom Srbijom. U tom delu svojih uspomena piše o proglašenju ustava, izborima i otvaranju bosanskohercegovačkog sabora (1910), duhovnoj atmosferi u Bosni, balkanskim ratovima, austrougarskim planovima na Balkanu, nemačkom prodiranju prema Bagdadu, atentatu na nadvojvodu Franca Ferdinanda, odnosima Srbije i Crne Gore, i mnogim drugim pitanjima. Daje i kratke političke portrete čitavog niza srpskih, muslimanskih i hrvatskih političara iz predratnog vremena. Razlike u političkoj taktici i strategiji Srba i Muslimana dolaze do punog izražaja po otvaranju Bosanskohecegovačkog sabora (1910). Kamen spoticanja bilo je agrarno pitanje, odnosno način na koji bi se moglo ukinuti kmetstvo i prevazići ostaci feudalnih odnosa. Srpska narodna organizacija tražila je obavezni otkup kmetovskih poseda, a muslimani fakultativni, na osnovu slobodne pogodbe vlasnika zemlje i kmeta.
Treći deo uspomena naslovio je Stojanović Jugoslovenska akcija. Izlaganje započinje opisom zbivanja u Srbiji u vreme Julske krize. Izlaganje u ovom delu uspomena prepliće se sa zabeleškama u Dnevniku, koji je poslužio kao podsetnik pri uobličavanju ovog dela uspomena. Dnevnik čini nešto više od jedne trećine knjige (124 str.), ne računajući predgovor i registar. Nastao je iz povremenih zabeleški, koje je Stojanović pravio u vezi sa svojom političkom delatnošću tokom rata. Prilikom priređivanja dnevnika za štampu, početne stranice prepisao je iz svog džepnog notesa. Zato se u zapisima nije vodilo mnogo računa o jeziku i stilu, već prvenstveno o sadržini onog što se imalo reći. Započinje sa događajima neposredno posle atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda, a završava se zabeleškama od 28. septembra 1918. godine, kada su Centralne sile i Bugarska već bile zatražile primirje. Neki od zapisa u dnevniku nisu datirani, ali se događaji mogu tačno situirati na osnovu opštih znanja. Donosi dosta nepoznatih pojedinosti o radu jugoslovenske političke emigracije, osnivanju i radu Jugoslovenskog odbora, političkim planovima srpske vlade i diplomatskoj aktivnosti svih zainteresovanih strana kod prijateljskih velikih sila.
U dodatku Dnevnika nalazi se izveštaj o primanjima i izdacima iz Fonda bosanskohercegovačke emigracije. Ovaj fond nastao je prikupljanjem dobrovoljnih priloga, najviše preko raznih srpskih rodoljubivih i dobrovoljnih društava u Sjedinjem Američkim Državama (Srpska narodna odbrana, Prosveta, Srpsko dobrovoljno društvo ? Serbian benevolent Society, Srpska sloga, Crveni krst, i dr.), zatim nedelja određenih za prikupljanje dobrovoljnih priloga u Francuskoj. Delatnost srpske i jugoslovenske emigracije finansirala je srpska vlada. Pašić je već u novembru 1914. poručio političkim emigrantima iz Monarhije, da srpska vlada uzima obavezu da ih kasnije pomaže, ako se Austrougarska ne raspadne i plan o stvaranja zajedničke države ne uspe. Priređivač je u prilozima doneo i izvesna dokumenta koja nisu uneta u konačnu verziju Dnevnika, priređenu od strane pisca. U pitanju je radni materijal (dokumentacija) koji svakako sačinjava, ili bi mogao da čini sastavni deo dnevnika (Prilog 1?9). Iste dokumente sravnio je M. Stanić sa arhivskim primercima u Arhivu SANU i Arhivu Srbije, doneo odlomak iz jedne na dokumentarni način pisane knjige o problematici o kojoj je Stojanović raspravljao (M. P. Đorđević), i ukazao na literaturu, u kojoj se čitalac o dotičnoj istorijskoj problematici može podrobno obavestiti (Đ. Stanković).
Izdanje Stojanovićevih uspomena i dnevnika, koje je priredio iskusni arhivski istraživač i poslenik Mile Stanić, ujedno je prvo pojavljivanje ovih dvaju dokumentarnih svedočanstava pred srpskom i jugoslovenskom čitalačkom publikom. Ovom knjigom Istorijski institut nastavio je izdavanje značajnih istorijskih izvora iz starije i novije srpske prošlosti. Stojanovićevi pogledi izneti u uspomenama i dnevniku nisu zasnovani na idealizmu bilo koje vrste, već na realnom sagledavanju političkih odnosa u Bosni i Hercegovini, Habzburškoj monarhiji, Kraljevini Srbiji, i drugim zemljama, kroz koje je prolazio, i čijim se odnosom prema srpskom i jugoslovenskom nacionalnom pokretu bavio u ovim spisima. Uspomene i dnevnik ne svedoče uvek u korist njegovog prvobitnog, mladalačkog opredeljenja za zajedničku jugoslovensku državu i narodno jedinstvo. On je kroz ova dva svedočanstva o svojoj delatnosti i svom vremenu u dobroj meri korigovao i samog sebe, i ceo jugoslovenski pokret, na čijem čelu je stajala Srbija. Možda je to bio razlog što njegove uspomene i dnevnik nisu objavljeni u vreme postojanja zajedničke države, iako se i za jedan i za drugi spis, kao što se može videti iz predgovora priređivača, odavno znalo.
Kao i u svim svedočanstvima slične vrste, pisac, sasvim razumljivo, beleži u prvom redu ono što je sam radio, u šta je bio najbolje upućen. Beleži onoliko koliko je o događajima znao, a znao je mnogo više od svih Srba iz Bosne i Hercegovine, njegovih savremenika, jer se nalazio pri samom vrhu političke piramide, gde se stvarala nova država. Stojanović se ponekad trudi da pronikne u smisao događaja o kojima je ponešto saznao, ali je osećao da nedostaje poneki kamičak, da bi sve do kraja mogao da shvati. Nije pri tome pretenciozan, kao što se često dešava u svedočanstvima slične vrste, da nam nameće zaključke o zbivanjima, ili da stvari udešava tako kao da je ono što on piše jedino istina. Izbegao je i da nam kroz svoje uspomene daje istorijat stvaranja Jugoslavije, čemu je svojim znanjima bio dorastao, budući da je u nekoliko zajedničkih pregleda između dva svetska rata napisao dobre istorijske priloge, upravo o vremenu koje pokrivaju i ovi njegovi spisi. Na jednom mestu pisac se čak izričito distancirao od mogućnosti da bi mogao znati potpuni smisao događaja u kojima je učestvovao. On je radio po svojoj savesti za stvar za koju se opredelio, ali je isticao, da ne zna ko stoji na čelu „lađe,” na kojoj su svi zajedno „plovili.”
Priređivač daje vrlo opširne komentare o svim ličnostima i pojavama o kojima je mogao naći pouzdane podatke u izvorima i literaturi. On koristi zaostavštinu N. Stojanovića, zbirke objavljenih dokumenta i istoriografske radove, da bi objasnio neke u dnevniku naznačene, a nedovoljno objašnjene radnje i zabeleške pisca. Dajući obaveštenja o velikom broju poznatih, ali vrlo često i malo poznatih ličnosti, o kojima se podaci ne mogu naći u pristupačnim rečnicima i enciklopedijama, priređivač Uspomena i Dnevnika umnogome olakšava čitaocima praćenje i razumevanje događaja iz vremena koje obuhvataju ovi spisi. Za svaku je pohvalu Stanićevo nastojanje da razreši smisao svake, pa i najmanje skraćenice, koju je Stojanović u hitnji pravio u svojim zabeleškama, koje su mu služile kao podsetnik. Ponegde su se, pri tom, potkrale manje greške. Petranović, kojeg Stojanović pominje u vezi HadžiLojinog otpora austrougarskoj okupaciji 1878. godine (str. 37) nije Bogoljub (Teofil), već Stevo Petranović, poreklom iz Boke Kotorske, dugogodišnji učitelj u Dalmaciji i Bosni, u vreme ustanka 1875?78. i okupacije službenik italijanskog konzulata u Sarajevu.1 Rus Lebedev koji je pisao o prilikama u Bosni i Hercegovini pre rata nije Vladimir Vasiljevič, slikar i ilustrator, već Vladimir Ivanovič, koji je u međuratnom „Pregledu” napisao nekoliko priloga o Mladoj Bosni. Knjiga je snabdevena imenskim i geografskim registrom, dobro urađenim, sa osnovnim podacima o svakom pomentom licu i geografskom pojmu. Poneko ime (str. 292) i geografski pojam su ispušteni (343 ? St. Paul). Poneko ime nije transkribovano na ćirilicu (npr. Petar Čejović iz Minesote ? str. 343), već je u popisu imena ostavljeno u latinici, verovatno iz straha da se ne pogreši, pošto bi u pitanju mogao biti i Ćejović ili Kejović, manje verovatno Cejović. Čejovića je bilo u Crnoj Gori i u Dubrovniku.
Nenad Urić
