01.01.21
Istorijski časopis
U izdanju Istorijskog instituta izašla je prošle godine monografija istaknutog orijentaliste mlađe generacije dr Jovane Šaljić Ratković Iz turskog vakta u novo doba. Muslimansko stanovništvo Srbije 1868– 1912.
Tema koju obrađuje – muslimansko stanovništvo nastanjeno u Srbiji u periodu između 1868. i 1912. godine – brojnost, etnički sastav, socijalni status, verski i prosvetni život, odnos Srbije prema njemu – sve do pojave ove knjige nije bila predmet posebne pažnje domaće nauke. Osim pominjanja u delima opštijeg sadržaja, kao i ponekog opisa kakve stare džamije ili muslimanskog običaja među lokalnim žiteljima u putopisima, bavljenja ovom temom nije bilo. Otuda je ova studija najvećim delom napisana na osnovu neobjavljenih arhivskih dokumenata i građe srpske provinijencije, kao i zvaničnih statističkih publikacija, što dodatno doprinosi njenoj vrednosti.
Monografija se sastoji od dva osnovna poglavlja – Putevima oslobođenja i Putevima uređenja, koja su podeljena u više potpoglavlja, kao i od Predgovora i Zaključka. Knjiga je obogaćena zanimljivim fotografijama i statističkim tabelama, čiji se spisak navodi posle zaključka na srpskom i na engleskom jeziku, nakon čega slede Izvori i literatura. Čitanje knjige olakšavaju na kraju doneti Registri – imenski i geografski. Stvaranju slike o političko-društvenoj klimi i međusobnim odnosima srpske države i njenog muslimanskog stanovništva doprinose brojni priloženi primeri prepiske između srpske političke elite i muslimana nastanjenih u Srbiji, kao i izveštaji o različitim srpsko-muslimanskim odnosima.
Prvo poglavlje obuhvata period od srpskih ustanaka na početku XIX veka do priznavanja nezavisnosti Kneževine Srbije 1878. godine. Najpre se donose opšti podaci o muslimanima u Srbiji toga vremena – o njihovom broju, rasporedu po gradovima i varošima Srbije, u kojima su isključivo bili nastanjeni, o podeli na starince i pridošlice iz vremena dahijske uprave, mahom iz Bosne i iz albanskih krajeva, o napuštanju Srbije u vreme srpskih ustanaka, kao i o odnosu države prema njima. Autorka ističe da je pitanje turskog stanovništva počelo da se rešava još u Prvom srpskom ustanku, kada se mlada država tek rađala. Vođe ustanika, kao i obrazovani i prosvećeni Srbi, smatrali su da nosioce turskog feudalizma (spahije, janičare, vojsku) treba proterati, a običan svet ostaviti u svojim domovima. Tokom čitavog perioda između 1815. i 1867. godine u Srbiji je postojala dvojna srpsko-turska vlast. Slabljenje osmanske centralne vlasti, kao i diplomatska ofanziva kneza Miloša učinile su da srpska uprava počne sve više da potiskuje tursku i da se broj Turaka konstantno smanjuje, da bi, nakon carskog fermana iz 1867. godine, odnosno prelaska Beograda, Smedereva, Kladova i Šapca u srpske ruke, u Srbiji ostao da živi zanemarljiv broj muslimana (autorka nas obaveštava da ih je prema popisu iz 1874. godine bilo 6.176, i to najviše u Aleksinačkom, Knjaževačkom, Podrinjskom i Šabačkom okrugu, a u Beogradu svega 36).
Zajedno s brojem muslimana smanjivao se i broj džamija. Jedna od njih bila je stara Bajrakli džamija u Beogradu, koja predstavlja okosnicu priče prvog poglavlja. Obnavljanje džamije 1868. godine i stavljanje muslimanske verske organizacije na teret državnog budžeta smatra se, po rečima autorke, početkom de facto postojanja Islamske zajednice Srbije, njenog zvaničnog puta u srpskoj državi. U prvom poglavlju prikazan je i život malobrojnih beogradskih muslimana na Dorćolu i njihovih hodža, mahom iz Bosne, koje je birala i postavljala srpska država. S početkom srpskoturskog rata, 1876. godine, Beograd su napustili svi muslimani, nakon čega je džamija zatvorena „do daljeg“.
Tokom priprema za rat pojavilo se, kao veoma važno, pitanje saradnje i pitanje zajedništva s muslimanima. Indikativne su u tom smislu reči kneza Milana Obrenovića koje je on, u svojoj ratnoj proklamaciji, uputio srpskim vojnicima, poručujući im da u predelima na koje idu, pored braće koja će ih „kao svoje izbavitelje raširenim rukama dočekati“, žive i njihova braća „po krvi i po jeziku“ koja će im se suprotstaviti oružjem, ali koju treba, kad polože oružje, štedeti i čuvati im porodice, imanje i veru. „To će vam nabaviti poštovanje prosvećenog sveta, i ubediti ga, da ste u njemu zaslužili bolje mesto“, citira autorka reči kneza Milana, ističući da se u njegovom proglasu mogu uočiti dva momenta koja su oblikovala srpsku politiku prema muslimanima nakon završetka turskog perioda u Srbiji: prvi je želja za povratkom muslimana u srpsko nacionalno okrilje (poreklo im je bilo nesporno), a drugi težnja za „priznanjem“ prosvećene Evrope, kojoj je Srbija, kako je osećala, po svim merilima pripadala.
Drugo poglavlje monografije obuhvata period između 1878. i 1912. godine, kada je, zajedno sa četiri nova okruga – Niškim, Pirotskim, Topličkim i Vranjskim, u sastav Srbije ušao i nešto veći broj muslimana različitog etničkog porekla (albanskog, turskog, romskog i slovenskog (srpskog)). Ovakva etnička struktura muslimanskog stanovništva nametala je potrebu diferenciranog pristupa državnih vlasti prema njima. Svojim verskim osobenostima izdvajalo se brojno romsko stanovništvo (približno polovina od ukupnog broja muslimana), kome je posvećeno drugo potpoglavlje ovog dela knjige – „Ciganska vera“. Njihova vera je u sebi sadržavala i hrišćanske, i muslimanske, i paganske elemente, što je za ovu populaciju, po rečima autorke, „predstavljalo praktično rešenje“, ali je činilo da od drugih muslimana, uključujući i muslimanske sveštenike, ne budu prihvaćeni. Njihova „nestalnost u veri“, zapravo odsustvo vere, kao i način života koji se nije uklapao ni u jednu veru (međusobna trampa i prodaja žena, vanbračne zajednice itd.) navodile su vlasti da ih masovnije pokrštava, iz čega je, inače, bilo izuzeto „tursko“ i albansko muslimansko stanovništvo.
Svesna činjenice da bez jedinstva s muslimanima ne može biti jake i stabilne buduće države, Srbija je, kako autorka kroz knjigu pokazuje, rešavala verska, prosvetna i socijalna pitanja muslimanskog stanovništva u zemlji, nastojeći da, s jedne strane, poštuje Berlinski ugovor i njime propisana prava manjina, a, s druge, da pokaže muslimanima u okruženju da brine za svoje muslimansko stanovništvo. Ipak, dojučerašnjim gospodarima, nenaviknutim na jednakost s hrišćanima, nije odgovarao zakonom propisan ravnopravan položaj, kao ni život u „neverničkoj“ državi, pa su se, po završetku rata, ubrzano iseljavali u Osmansko carstvo.
Osim toga, srpski interesi su se nalazili u još uvek neoslobođenim delovima srpskih srednjovekovnih zemalja – Bosni i Hercegovini i Staroj Srbiji. Autorka pokazuje kako su postupci srpskih vlasti prema muslimanima u zemlji, i pored obaveze da poštuju odredbe Berlinskog ugovora i želje za otvaranjem prema Evropi, prvenstveno bili usmereni ka višem cilju – budućem oslobođenju i ujedinjenju srpskih zemalja i stanovništva. To se naročito odnosilo na muslimane u Bosni i Hercegovini na koje je Srbija računala i u nacionalnom pogledu. Posebno je vodila računa o njihovim interesima u naseljima duž granice s Bosnom (poput Šapca i Malog Zvornika). „Prestoni Beograd“ (koji je obrađen u posebnom potpoglavlju, kojim se završavaju osnovna poglavlja monografije) bio je centar okupljanja i organizovanja muslimana izbeglih iz Bosne i Hercegovine pred austrougarskom okupacijom, koji su se izjašnjavali kao Srbi muhamedanske vere i sa kojima je država tesno sarađivala u svom nacionalnom radu. Osim toga, u Beograd su dolazili i u njemu se školovali muslimani iz Bosne naklonjeni srpskoj nacionalnoj ideji, zbog čega je 1890. godine Nikola Pašić, tada gradonačelnik Beograda, predlagao obnovu Bajrakli džamije, koja je i obnovljena i nastavila s radom 1893. godine, posle čega je nastavljena i ranija praksa postavljanja muslimanskih verskih službenika iz Bosne, što je takođe imalo dalekosežne nacionalne ciljeve.
S druge strane, Srbija je prema Albancima koji su posle 1878. ostali da žive u pograničnim krajevima ka Kosovskom vilajetu vodila politiku popuštanja i ustupaka (često i na štetu lokalnog pravoslavnog stanovništva), podizanja škola i džamija, a sve u nastojanju da se ublaže represalije prema srpskom pravoslavnom stanovništvu u Turskoj. Međutim, ta politika popuštanja i ustupaka nije dala veće rezultate. Ilustrativan je primer škole za albansku decu u Sijarini, koja je i pored svih ustupaka albanskom stanovništvu radila loše ili nikako i zapravo je bila, po rečima autorke, neuspešan projekat srpskih vlasti. „Stalno popuštanje lokalnim albanskim glavarima, činovnička nameštenja sa širokim ovlaćšenjima, pokloni i kraljevska priznanja, proizvodili su potpuno suprotan efekat od očekivanog, stvarajući umesto lojalnih građana lokalne razbojnike i agitatore“, navodi se u monografiji.
Jedno potpoglavlje posvećeno je „drugoj prestonici Srbije“ – Nišu i odnosu vlasti prema niškim muslimanima. U tom smislu je ilustrativan primer koji autorka navodi, a to su reči kneza Milana pri njegovom ulasku u Niš januara 1878: „Pozdravljam vas, kao zastupnik pravde, kao branilac slobode, jednake za sve građane, za sve vere!“ Međutim, i pored obećane jednakosti, garantovanja života i imovine, iz Niša se posle rata iselio veliki broj Turaka, ističe autorka, navodeći statističke podatke iz relevantnih izvora. Preostali muslimani nastanili su se u Beograd-mali, gde je bila i jedina aktivna džamija, a u njenom dvorištu četvorogodišnja turska škola. U njoj se nisu učili ni srpski jezik ni srpska istorija sve do 1891. godine, kada je Ministarstvo prosvete regulisalo njen rad. Za učitelja srpskog jezika i srpske istorije sa zemljopisom doveden je Husejin Babić, Albanac „fanatično odan srpskoj stvari“, srpski dobrovoljac u srpsko-bugarskom ratu 1885. godine, koji je predavao i u školi za Albance u Sijarini i kome je u knjizi, s razlogom, posvećen čitav jedan odeljak. Kroz njegov život, školovanje i rad mogu da se sagledaju političke tendencije i kulturno-prosvetna nastojanja srpske države u Kosovskom vilajetu.
U ovom odeljku nalazimo i vrlo zanimljive opise Niša, tipične turske palanke čije su neke od glavnih ulica „bile tako uzane i pune kafana da ni volovska kola nisu mogla da prođu do pazara“. Ređaju se priče o nekada impozantnom, a u to vreme trošnom i zapuštenom konaku niškog mutesarifa Hafis-paše, koji njegov osiromašeni, ali gordi unuk nije hteo da proda Milanu Obrenoviću za potrebe dvora, pa je to učinio tek njegov praunuk Mustaj-beg, zatim o ubrzanoj izgradnji varoši koja se „dosta brzo i dinamično popunjavala novim stanovnicima“, ali i o starim Nišlijama svih vera, koji su „nastavili […] da uživaju u grickanju leblebija, čibucima i ‘srkanju i pečenju kafe’“, kao i o staroj čaršiji, mahalama i četvrtima, koje su po izgledu i načinu života ljudi u njima još dugo po odlasku Turaka „održavali orijentalni kolorit varoši“.
O nastojanjima srpske države da reši prosvetna i verska pitanja muslimana govori se i u odeljcima o Leskovcu i Malom Zvorniku, zatim o masuričkim muslimanima, koji su posle 1878. godine bili mahom Romi, kao i šabački muslimani. Autorka navodi kako su pokušaji vlasti da romsku decu približi novoj državi i društvu bili bezuspešni, ali i da tu „iza dobre namere nisu stajali neki dublji politički interesi“. Monografija dr Jovane Šaljić Ratković problem muslimanskog stanovništva u Srbiji u periodu 1868–1912. godine ne obrađuje kao nezavisnu i izolovanu društveno-istorijsku pojavu, već je sagledava kroz prizmu viših državnih i nacionalnih interesa kojima je srpska država težila u vremenu buđenja nacija i nacionalnih pokreta širom starog kontinenta. Ona argumentovano pokazuje kako su vlasti oslobođene Srbije imale jasnu viziju i razrađenu politiku u odnosu na muslimane srpskog jezika u zemlji i u susedstvu. S obzirom na to, obrađena tema ima daleko širi značaj u srpskoj istoriografiji nego što joj to ime kazuje, zbog čega je još važnije što ju je dr Šaljić Ratković znalački i sveobuhvatno obradila.
Valjalo bi, na kraju, dodati i to da je monografija pisana lepim stilom i jezikom, zanimljivo i za šire čitalačke krugove, naročito na mestima gde se opisuju gradovi koji su centri zbivanja u vezi sa muslimanskim življem, život u njima, neki običaji, začinjeni i po kojom anegdotom, pojedine ličnosti, naročito znamenite hodže i učitelji – borci za srpsku nacionalnu stvar itd.
Sve ovo govori da će knjiga biti nezaobilazna literatura brojnim naučnicima, ali i da će lako naći svoj put do čitalaca van naučnog sveta.
Milun Stijović
