Grobna tišina

08.01.15 Vreme

Broj ljudi kojima je islandski jezik maternji jest otprilike 330.000, što će reći trećina jednog miliona. Drugim riječima, islandska književnost obraća se publici podjednakoj stanovništvu Novog Sada. Sve jadikovke o malom jeziku kao prepreci za zasluženu svjetsku slavu od strane nekog pisca ovdašnjeg, bio on srpski, hrvatski, bosanski ili crnogorski, odnosno makedonski, slovenački, albanski ili bugarski, spram potencijalne jadikovke nekog hipotetskog islandskog pisca odmah padaju u vodu. Islandski pisci, međutim, ne jadikuju, nego pišu. Još od 1955. godine, islandska književnost ima svog nobelovca – Haldora Laksnesa. I mada su prije malo više od godinu dana, izgubivši u baražu od Hrvatske, Islanđani propustili šansu da budu zemlja s najmanje stanovnika koja je ikada igrala završnicu svjetskog prvenstva u fudbalu, Island još čvrsto drži titulu zemlje s najviše književnih nobelovaca – po glavi stanovnika. 2011. godine, Island je bio zemlja-počasni gost Sajma knjiga u Frankfurtu. Isticano je tada da se u Rejkjaviku održava jedan od najprestižnijih književnih festivala u svijetu, da su knjižare simbol ovog grada i da u njegovom urbanom životu predstavljaju glavno sastajalište, da prosječan Islanđanin godišnje kupi osam knjiga, što će reći da ih se u ovoj zemlji s jedva malo više od 300.000 stanovnika svake godine proda oko dva i po miliona. Takođe, broj savremenih islandskih pisaca sa međunarodnom reputacijom je impresivan. Tu su Andri Magnason, Gudrun Eva Minervudotir, Halgrimur Helgason, Kristin Omarsdotir, Sjon te naposljetku prije svih Arnaldur Indridason.
POGLED NA SVET: Uz Bjork i Sigur Ros, te Ejdura Gudjonsena i pokojeg rukometaša, Arnaldur Indridason (rođen 1961. godine) je, kako se to kaže, najuspješniji islandski izvozni proizvod. Njegove knjige prevedene su na preko dvadeset jezika, između ostalih na engleski, njemački, kineski, francuski, talijanski i ruski. Od 2013. godine, ovom nizu se pridružuje i srpski. Tada je beogradska izdavačka kuća Booka objavila Indridasonov roman Močvara. Već naredne godine isti izdavač objavljuje još jedan Indridasonov roman – Grobna tišina. Oba je (odlično) sa islandskog prevela Tatjana Latinović. Oba su romana objavljena kao dio Bookine edicije Žanr. I mada su, dakle, na taj način simbolički izdvojeni iz "glavne" edicije ove izdavačke kuće (u kojoj su objavljene knjige pisaca poput Stasjuka, Uelbeka, Nikol Kraus itd.), sistemsko predstavljanje djela Arnaldura Indridasona ovdašnjoj publici predstavlja jednu od paradigmatičnih ilustracija znalačkog odabira autora i naslova za prevođenje i objavljivanje, što je uz neke druge činjenice (sjajan i prepoznatljiv dizajn, kvalitetan prevodilački, urednički i lektorsko-korektorski rad) učinilo da se Booka, u samo nekoliko godina postojanja, pozicionira uz sami vrh srpskih malih-srednjih izdavača. U svjetskim okvirima, Indridason je za ljubitelje krimića već neko vrijeme zvijezda. A krimić je, kako bi rekao Pavao Pavličić, pogled na svijet i krimić može bez mnogo čega, samo ne može bez duboke razlike između privida i istine. Na tragu razlike između privida i istine, podigao se i globalni interes za fenomen skandinavskog krimića, dio kojega je i Arnaldur Indridason, zajedno sa Stigom Lašonom (vidi "Vreme" 1014,Junakinja našeg doba) te Juom Nesbeom (vidi "Vreme" 1189, Prljavi Hari sa dalekog severa). Ipak, ova tri pisca različitiji su međusobno od svojih domovina, od Islanda, Švedske i Norveške. Čisto literarno gledano, kao pisac dakle, Indridason je najbolji.Močvara i Grobna tišina spadaju u sagu od (dosad) četrnaest romana, koja ga je najviše proslavila. Reč je o romanima čiji je glavni junak inspektor Erlendur. Riječ je o trećem i četvrtom po redu romanu iz serije. Nema ničeg neobičnog u tome što Booka nije najprije objavila i prva dva. Na engleski je, recimo, dosad prevedeno ukupno devet romana iz serije o Erlenduru, a počelo se, kao i u Srbiji, sa trećim i četvrtim po redu, dok prvi i drugi još nisu prevedeni. Pravi njegov uspjeh i jest počeo sa Močvarom, koja je u originalu objavljena 2000, a po kojoj je šest godina kasnije snimljen i film (u režiji Baltazara Kormakura). A za Grobnu tišinu Indridason je dobio vjerovatno najprestižniju svjetsku nagradu za najbolji kriminalistički roman – Zlatni bodež (Gold Dagger), koju su prije njega dobivali Džonatan Letem, Hening Mankel, Rut Rendel, Džon le Kare, Ros Mekdonald i drugi velikani. Takođe, za ova dva romana, Indridason je, godinu za godinom, osvajao Stakleni ključ (Glasnyckeln), nagradu za najbolji skandinavski krimić za koju konkurišu kriminalistički romani originalno objavljeni na švedskom, norveškom, danskom, finskom i islandskom. (Dobivali su ovu nagradu, naravno, i Nesbe i Mankel i Lašon, ovaj posljednji takođe dva puta, ali je Indridason jedini pisac u njenoj istoriji koji je nagradu osvajao godinu za godinom, koji je, što se kaže, odbranio titulu.)
BUNAR PROŠLOSTI: Indridasonovi romani počinju in medias res. Prve rečenice to savršeno ilustruju. Evo kako počinjeMočvara: "Reči su napisane olovkom na cedulji ostavljenoj na lešu." Evo kako počinje Grobna tišina: "Odmah je primetio da je to ljudska kost, čim je uspeo da je istrgne iz ruku deteta koje ju je glockalo sedeći na podu." Močvarapočinje direktno na policijskom uviđaju, a Grobna tišina na dječijem rođendanu na kojem se dešava bizarno otkriće koje će voditi do policijskog uviđaja. Močvara počinje ubistvom sedamdesetogodišnjeg starca koji je živio sam, ubistvom za koje naoko nema nikakvog motiva. Događaji iz Grobne tišine počinju da se odmotavaju samo zbog toga jer jedan od klinaca na dječijem rođendanu ima mnogo starijeg brata, brata koji je student medicine te će ovaj, kad dođe po brata da ga vodi kući, primijetiti da je kost s kojom se jedno dijete igra – ljudska. Uslijediće najprije potraga za kosturom, za posmrtnim ostacima, a zatim i istraga jednog davnog ubistva. Neću se ovdje detaljnije baviti zapletima, biće dovoljno da kažem da se u oba slučaja u istrazi valjalo vratiti (po)daleko u prošlost. Prošlost je, međutim, ključni rezervoar za dubinsko upoznavanje svih glavnih likova iz cijele serije o Erlenduru, najprije Erlendura samog, a zatim i dvoje njegovih kolega: Elinborg i Sigurdura Olija. Inspektor Erlendur, junak Indridasonovih krimića, nema gotovo ništa od karakteristika velikih detektiva za koje znamo iz istorije žanra. Riječ je o sredovječnom muškarcu od nekih pedesetak godina, načetog zdravlja, sa odavno propalim brakom. S bivšom ženom uopšte ne razgovara i skoro je potpuno otuđen od dvoje svoje odrasle djece: sina Sindrija Snaera i kćerke Eve Lind. I dok mu je sin, mada alkoholičar, koliko-toliko funkcionalan, kćerka je potpuno raspala narkomanka, zavisnica o heroinu. Jasno je, dakle, da Erlendur nije nikakav dasa superherojskog tipa, no on takođe nije ni klasični romantičarski antijunak. Njegova autodestruktivnost nije glamurozna kao kod Harija Hulea, recimo. Nema kod njega takođe ni neke doktorhausovske intelektualne superiornosti. Na neki čudan način, po detektivskom metodu Erlendur je možda i najsličniji Čestertonovom ocu Braunu, u smislu da je u stanju da bližnjem uđe u dušu, da se identifikuje s njegovom ili njenom psihologijom. Erlendur, međutim, nije nikakav amater, nego inspektor-profesionalac, iza koga stoji policijski sistem. Dvoje najbližih mu kolega iz tog sistema pratimo takođe iz knjige u knjigu. Elinborg je detektivka kojoj je hobi kuhanje, a koja je od hobija napravila i alternativnu karijeru. Autorka je, naime, kulinarskog priručnika, odnosno zbirke recepata koja joj je priskrbila i neku vrstu lokalne slave. Udata je za automehaničara s kojim ima četvero djece, od kojih je jedno usvojeno. Sigurdur Oli je policajac koji se usavršavao u Americi, fanatik zdravog života i u mnogo čemu Erlendurov antipod, što im ipak ne smeta da dobro sarađuju.
LED I TAMA: Krucijalnu formativnu traumu, međutim, Erlendur vuče iz djetinjstva. U jednoj se velikoj mećavi, naime, on nije pokazao kao čuvar brata svoga. Kako serija odmiče, iz knjige u knjigu, mi kao čitaoci dobijamo sve dublji uvid i u ovu traumu i u njene posljedice. Generalno, u cijeloj se seriji uz izvrsno profilisane karaktere i odlične zaplete, ističe i specifična i sugestivna atmosfera. Hladnoća i mrak koji karakterišu islandsku klimu efektan su trilerski seting. Takođe, Indridason je pisac koji voli da se poigrava formom. Koliko god imali iste likove, njegovi su romani uvijek dobrano različiti. Vidi se to već i iz Močvare i Grobne tišine. Prvi roman je relativno klasično ispripovjedan, hronološki, iz perspektive istražitelja. Već u Grobnoj tišini, međutim, napetost se dozira i sa prebacivanjem radnje iz sadašnjosti u prošlost, iz savremenosti u vrijeme prije nego što se desilo davno ubistvo razotkriveno decenijama kasnije nakon što je u dječijoj igri pronađena ljudska kost. I u kasnijim romanima, onima koji još nisu prevedeni na srpski, Indridason nastavlja da se poigrava, pa je jedan, recimo, pisao dominantno iz perspektive Elinborg, dok je drugi, na sličan način, iz perspektive Sigurdora Olija, dok samog Erlendura kao lika u njima uopšte nema, osim što se pominje u razgovorima i što njegove kolege često misle na njega. U pozadini radnje sve vrijeme se vrte promjene karakteristične za islandsko društvo u posljednjim decenijama: od postojanja američkih vojnih baza i načina na koji su one uticale na dinamiku života doskorašnje povećane prisutnosti emigranata, primjerice sa dalekog istoka. Poslovična izolovanost Islanda igra takođe veliku ulogu. Na prvi pogled savršeno organizovano društvo skriva mnoge "kosture u ormaru": od duboko ukorijenjenog nasilja prema ženama preko rasprostranjene narkomanije do velikog broja nestanaka i samoubistava. Močvara i Grobna tišina dovoljno su jaka doza Indridasonovog književnog svijeta da kod susretljivog čitaoca izazovu specifičnu vrstu zavisnosti. Za očekivati je, dakle, da Booka nastavi sa objavljivanjem knjiga iz ove serije. Logično bi bilo da idući nastavak bude roman Glasovi – izvrsna i izuzetno atmosferična storija o ubistvu hotelskog portira uoči Božića, sa zapletom u kojem značajno mjesto igra fenomen kolekcionarstva, kao i skoro neizbježna tragičnost sudbine vunderkinda nakon što djetinjstvo prođe. Važna pozicija ovog romana u seriji potvrđuje se i podatkom da se u njemu Erlendur susreće s ženom s kojom će se, decenijama nakon svog razvoda, prvi put uopšte upustiti u neku vrstu veze. U kontekstu one izvorne čitalačko-hedonističke težnje da se uz pomoć knjige privremeno zaboravi na vlastiti život, među recentnijim domaćim izdanjima malo ima boljih "preparata" od knjiga Arnaldura Indridasona.

muharem bazdulj