01.09.21
ALEKSANDRA VUKOTIĆ I DELILOVA POIGRAVANjA SA ISTORIJOM
Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Književna kritika visoko je ocijenila studiju Don DeLilo i poetika isto rije Aleksandre Vukotić, budući da autorka njegovom djelu i poetici pristupa „obazrivo i znalački, kreativno i naučno-sistematično, transdisciplinarno i imaginativno, sučeljavajući istoriju kao nasleđe znanja i iskustva sa istorijom kao naučnom sistematizacijom podataka“. Zaključuje se da će ova studija o djelu Dona DeLila povesti „čitaoca suverenim korakom ne samo kroz varijacije žanrova, umetničkih postupaka i formi znanja, nego i kroz strategije apsurda i cinizma prema ljudskom nastojanju da stekne pouzdana saznanja o prošlosti na osnovu sinteze dokumentovanih podataka“ (Vladislava Gordić-Petković).
Don DeLilo i poetika istorije pokazuje spremnost autorke ne samo da ispita pregovaranja i poigravanja Dona DeLila sa istorijom već i da „ispita, formuliše i ocijeni razne teorije i pitanja koja se odnose na izučavanje književnosti: od kulturološke preko arhetipske kritike i dekonstrukcije, do nauke, filma i tehnike“. Kako je već primjećeno, u poetici njene kritike „prepoznaje se ono što Džerald Graf opisuje kao istorijsku neodvojivost (postmoderne) književnosti i književne kritike, pri čemu čitanje jednog s drugim označava određeni istorijski trenutak. Rukopis knjige Don DeLilo i poetika istorije Aleksandre Vukotić predstavlja upravo jedan takav istorijski trenutak“ (Radojka Vukčević).
Studija Don DeLilo i poetika istorije Aleksandre Vukotić organizovana je kao logični skladan istraživački tekst na temu stvaralaštva Dona DeLila sa akcentom na njegovom odnosu prema američkoj istoriji druge polovine dvadesetog vijeka i događajima na početku novog milenijuma. Izbor Dona DeLila, jednog od najistaknutijih savremenih američkih pisaca, više je nego opravdan budući da njegova djela predstavljaju izuzetno zahvalno polje za istraživanje mnogih savremenih tema i pogotovo onih koje pokušavaju da daju neke od odgovora na kretanja u savremenom američkom društvu. Naša čitalačka javnost već je upoznata sa sedam njegovih prevedenih romana (Kosmopolis, Bodi artist, Podzemlje, Padač, Tačka Omega, Nula K) i zbirkom pripovjedaka Anđeo Esmeralda. Don DeLilo i poetika istorije Aleksandre Vukotić ispituje genezu odnosa Dona DeLila prema istoriji na primjeru romana: Ratnerova zvezda (1976), Beli šum (1985), Vaga (1988), Mao II (1991), Podzemlje (1997), Padač (2007) i Tačka Omega (2010) preplićući književne, kulturološke, istorijske, političke i filozofske perspektive sa ciljem da se pristupi njegovom djelu iz savremenih kritičkih perspektiva. Svježina u tumačenju Aleksandre Vukotić može se prepoznati već od prvih poglavlja preko kojih uvodi čitaoce u poetiku Dona DeLila i predstavlja njegov odnos prema istoriji i fikciji, koji konzistentno prati i u narednim poglavljima bilo da ispituje njegove pripovjedačke postupke, teme, likove ili sagledava njegov odnos prema istoriji i fikciji u svjetlu tehno-kulture i diskursa modernih i novih medija. Sve bi ovo moglo izgledati veoma jednostavno da u ovom izuzetnom istraživanju Aleksandra Vukotić nije dosegla do, kako kaže, „neuhvatljive "tajne’ istorije, koja u DeLilovim romanima ostaje izvan domašaja ljudskog razumevanja, kao nepresušni izvor inspiracije koja pokreće maštu naučnika i umetnika”. Dosegla je do nje pokazavši čitaocima i budućim istraživačima njegovog djela u svojoj studiji Don DeLilo i poetika istorije da DeLilove istorija i fikcija nude svoja značenja, nose određenu odgovornost i daju odgovor na pitanje potrage za smislomkoji se nalazi u carstvu umjetnosti.
Aleksandra Vukotić to jasno i kaže u uvodnom dijelu ove studije, Poetika šuma i tišine, postavivši zahtjev za transdisciplinarnim čitanjem DeLilove poetike i kombinovanjem književnih, kulturnih, istorijskih, političkih i filozofskih postavki. Vođena ovim zahtjevom, Aleksandra Vukotić ispituje mjesto i ulogu istorije u DeLilovim djelima tako što najprije daje pregled teorija koje se mogu identifikovati u njegovim romanima (od pozitivističkih pogleda na istoriju, teorija o „istorijskoj imaginaciji“ i ideje istorije kao „imaginarnog izlaganja“, teorije o poetskoj i istorijskoj iluziji, istorije kao književnog žanra i romana „istoriografske metafikcije“, do „metafizike unutrašnjeg iskustva“ i teorija koja prevazilaze okvire teksta i diskursa).
Nakon neophodnog teorijskog uvoda Aleksandra Vukotić ulazi u svijet DeLilove poetike ispitujući preplet istorije i fikcije u drugom poglavlju Razokvi rivanje: DeLilo i moć istorije. Autorka postavlja istoriju kao temetski i pripovjedni okvir koji obuhvata Delilov „osjećaj“ istorije i uloge pojedinca u njoj, sve „do narativnih tehnika koje podražavajući dominantne savremene diskurse, razotkrivaju mehanizme stvaranja istorije“. Razokvirivanje istorije podrazumjeva razotkrivanje arheoloških slojeva DeLilove poetike u okviru inovativnih podnaslova Aleksandre Vukotić (Telo i duh istorije, Čovek u istoriji, Istorija i poetika zavere, Istorija i problem autorstva; Soba usamljenih činjenica, U ru ševinama priče).
Naraciju i narativne tehnike Aleksandra Vukotić podrobno ispituje u trećem poglavlju Zumiranje istorije: DeLilo i logika medija prateći ih u ogledalima tehno-kulture i diskursa modernih i novih medija, što joj omogućava da, kako kaže, uoči sve veću „napetost između istorije i fikcije sa tehnološkim napretkom“. U ovom poglavlju arheološki slojevi DeLilove poetike otkrivaju se u okviru isto tako inovativnih podnaslova (Istorijska amnezija, Vizije budućnosti, Saga o stvorenoj realnosti, U potrazi za izgubljenim smislom, Hitac koji je odjeknuo širom sveta, Istorija i logika tehnologije, Montiranje istorije, U krupnom planu, Crnobela sećanja).
Inovativnost pri definisanju poglavlja, kao i organizacija i analitičnost građe u okviru njih samo su neke od izvrsnih odlika studije Don DeLilo i poeti ka istorije, prve značajne studije o poetici Dona DeLila na srpskom govornom području. Njen jezik kritike graniči se sa jezikom književnosti pa često nismo sigurni da li piše kritičar ili književnik, ili je ipak u pitanju jedan suptilni preplet. To se vidi i u naslovu i podnaslovima poslednjeg poglavlja Začaravanje istorije: DeLilo i misterija (Od Velikog praska do zvezdanog praha, Veličanstve na transcendencija, Sakralna tajnovitost prošlosti, Jedan događaj, jedna svest, Teologija? Logika? Matematika? Umetnost?), koje pokušava da ukaže na neuhvatljivost tajnovitosti istorije, a koja po nalazima Aleksandre Vukotić uvijek ostaje izvan domašaja čitaočevog razumijevanja: stalni izvor inspiracije.
Don DeLilo i poetika istorije izvodi zaključke sumiranjem glasova prošlosti i glasa budućnosti, kako Aleksandra Vukotić i naslovljava promišljanja prethodnih nalaza o poetici jednog od najistaknutijih savremenih američkih pisaca. Autorka otključava tajna vrata istorije DeLilove fikcije prepoznajući parodiju kao jedno od rešenja. Ono drugo rešenje tiče se DeLilovog otpora svakoj školi tumačenja, svakom svođenju na jedan ključ, nečega što se može identifikovati kao ideal „nezavisne kritike“ Ihaba Hasana, a koji „karakteriše veština balansiranja između mnoštva sučeljenih perspektiva“. U pitanju je neuhvatljiv stil, stil u kome preovladavaju kontrasti, suprotstavljanja i osporavanje argumenata i neuhvatljivih teorija u čijem podtekstu vlada ironija. Prisutni su i autoironija i autofikcija koji sprečavaju stavljanje tačke na odnos istorije i fikcije u DeLilovoj poetici. Nemoguće je dati konačan zaključak jer svaki pokušaj razumijevanja ovog odnosa, ispravno zaključuje autorka, u suštini se odnosi na potragu „za smislom u svetu koji izgleda haotično i apsurdno izvan naučnih i umetničkih okvira, kao i okvira vere“. Neki njegovi likovi traže ga u prošlosti koja ih opsjeda (Nik Šej), dok ga neki drugi traže u naučnim teorijama (Gledni, Branč...) koje im ne pružaju željene odgovore već samo produbljuju sumnju. Prisutna je još jedna grupa likova (Šej, Elster) koja uspijeva da pronađe smisao i izvesno olakšanje u učenjima srednjevjekovnih i modernih mistika. Odgovori se, tvrdi Aleksandra Vukotić, ne nalaze u istorijskim arhivima, (pseudo)naučnim istraživanjima i teorijama već u umjetnosti „u kojoj nerazumljiva, bolna i traumatična istorijska dešavanja dobijaju značenja i smisao“.
Studija Don DeLilo i poetika istorije pokazuje i da je romanopisac u prednosti u odnosu na istoričara jer „prikazuje istoriju skrivenu od zvaničnih izveštaja razmatrajući naslućene i imaginarne misli ljudi u istoriji, poput Lija Harvija Osvalda i Džona Edgara Huvera, kojima se ‘podvlači pod kožu’, te kroz njihove neispričane priče dolazi do opštijih istina i zakonitosti, izgubljenih u podzemljima zajedničkog nasleđa’“. To mu omogućava da unese svježinu u prikazivanje čak i najbizarnijih istorijskih događaja i da im udahne smisao. Aleksandra Vukotić zaključuje da DeLilo daje zadatak čitaocima da i oni sami pronađu smisao u haosu savremene civilizacije u kome sama priča, budući jedan od načina promišljanja prošlosti i prenošenja iskustva, predstavlja preduslov jedne takve potrage.
Priča se ne smije završiti uprkos utakmici sa tehnološkim razvojem i istorijskim dešavanjima koje je teško pretočiti u riječi. DeLilovi likovi često ne mogu da prihvate multiperspektivnost kao mogućnost promišljanja istine i istorije, kao ni prelazak sa tehnologije modernih medija na tehnologiju računarskih medija, koji kako autorka zaključuje, „nameću promenu (istorijske) svesti“. U igru istorije i fikcije ulazi još jedan element: diskurs medija, pokazuje DeLilo, a Aleksandra Vukotić ustanovljuje njihov snažan uticaj „na ljudsku svest i predstave o društveno-istorijskim dešavanjima, tako da u romanima razmatra nove modele iskustva koji se ubrzano menjaju sa razvojem tehnologije, ostavljajući junake zapitane nad odnosom stvarnosti i iluzije“. Ona isto tako ispravlja grešku u dosadašnjim tumačenjima DeLilove poetike tvrdeći da on ne daje vlastiti komentar o ulozi medija u američkom društvu, već da oni za njega predstavljaju samo inspiraciju i, „u izvesnom smislu, uzor za pripovedanje, i da on koristi nove mogućnosti koje mediji i medijska kultura pružaju kako na planu sadržaja, u poigravanju idejom istorije i fikcije, tako i na planu naracije, u pripovedačkim postupcima“.
Pregovaranja Aleksandre Vukotić sa brojnim antropološkim slojevima DeLilove poetike od istorije do medija i umjetnosti dovela su do izvođenja njenog konačnog zaključka koji počiva na utvrđivanju vjere u „intuiciju, maštu i umetničku viziju“, budući da tvrdi da se „upravo posredstvom imaginacije mogu produbiti ustaljeni načini gledanja i sticati novi uvidi o prošlosti, kojoj umetnost daje novo značenje i smisao“. Ovakva mugućnost pravljenja jedne produbljene sinteze daje i nama za pravo da vjerujemo da će se zaljubljenici u književnost, književnu teoriju, kritiku, i analizu složiti da Don DeLilo i poetika isto rije Aleksandre Vukotić predstavlja studiozno, zanimljivo i vrijedno djelo koje daje izuzetan doprinos književnoj kritici. Ono predstavlja i značajan doprinos srpskoj anglistici, i sigurno će poslužiti budućim istraživačima poetike Dona DeLila kao veoma pouzdan izvor za dalja tumačenja.
Dr Radojka M. Vukčević
