01.09.18
Vojnoistorijski glasnik
Stogodišnjica od Prvog svetskog rata predstavlja jubilej svetskog značaja. Rat kao složena društveno-istorijska pojava otvara mnoga pitanja, na koja je istoriografija samo delimično dala odgovor ili se još uvek nalazi u procesu traganja za objašnjenjima njihovih uzroka, tragova i posledica. Jedno od takvih pitanja jeste i pitanje dobrovoljaca u Velikom ratu. Dobrovoljci su uglavnom bila lica koja nisu imala državljanstvo zemlje za koju su se borili ili građani koji su mlađi ili stariji od godišta koja su važećim zakonskim rešenjima bila obuhvaćena opštom vojnom obavezom. Uglavnom su ih činili pripadnici istog naroda ili naroda srodnih većinskom narodu države za čiju su se stranu u ratu opredelili. Vođeni verskim, političkim, ideološkim i drugim razlozima, dobrovoljci su stupali u redove vojske određene države da bi se izborili za ostvarenje zajedničkog cilja – oslobođenje i ujedinjenje.Toj temi posvećen je i međunarodni zbornik radova Do brovoljci u Velikom ratu 1914– 1918, koji predstavljamo stručnoj javnosti i široj čitalačkoj publici. U tom zborniku su na 462 strane objavljena istraživanja 27 istoričara kako iz inostranstva (Italije, Bugarske, Rusije, Rumunije, Poljske, Slovenije, Mađarske, Nemačke), tako i iz Srbije. Svi radovi u okviru zbornika podeljeni su u pet tematskih celina (prva – Dobrovoljačko pitanje i nacio nalni pokreti, druga – Dobro voljci u ratu, treća – Ličnosti i društvene grupe, četvrta – Do brovoljačko pitanje nakon rata i peta – Istoriografija i kul tura sećanja). Grupisanjem radova po celinama nastojala se istraživački pokriti sveukupnost tema koje su se odnosile na dobrovoljačko pitanje i u Prvom svetskom ratu i u posleratnom periodu i kulturi sećanja na te pokrete.
U prvoj tematskoj celini Dobrovoljačko pitanje i nacio nalni pokreti grupisani su radovi koji se odnose na dobrovoljačke pokrete kod Italijana i Poljaka, učešće Slovenaca kao dobrovoljaca u srpskoj vojsci, kao i dobrovoljaštvo u bugarskoj, ruskoj i rumunskoj vojsci. Ova tematska celina obuhvata prvih 113 strana zbornika i u njoj se nalazi šest radova, mahom stranih istoričara: Italijana Ćira Paoletija, Italijan ski dobrovoljci u Prvom svet skom ratu (str. 21–32), bugarskih kolega Anatolija Prokopieva i Zlatka Ivanova, Od dobro voljačkog pokreta do regularne vojske – formiranje i sastav XI makedonske pešadijske divizije 1915 (str. 33–42), ruskog istoričara Olega Ajrapetova, Dobro voljačke jedinice u ruskoj vojsci u prvim godinama Prvog svet skog rata: prednosti i proble mi (str. 43–56), rumunskog istoričara Manuela Staneskua, Do brovoljci u rumunskoj vojsci 1916–1919. (str. 57–73), poljskog istoričara Kržištofa Kubjaka, Poljske dobrovoljačke snage u Prvom svetskom ratu (str. 75– 91) i slovenačkog kolege Blaža Torkara, Slovenački dobrovolj ci u srpskoj vojsci 1914–1918 (str. 93–109).
U drugoj tematskoj celini zbornika Dobrovoljci u ratu nalaze se radovi posvećeni dobrovoljaštvu u srpskoj vojsci i ratnim iskustvima tokom njihovog učešća u borbama u datom periodu. Tu su uglavnom zastupljeni članci koji obrađuju učešće ruskih dobrovoljaca u srpskoj vojsci tokom Velikog rata, ili se bave upotrebom dobrovoljaca u srpskoj i ruskoj vojsci tokom gerilskih akcija, kao i učešćem Srba dobrovoljaca u borbama u Dobrudži, delatnošću organizacije Crna ruka u srpskom dobrovoljačkom korpusu u Rusiji, pitanjem dobrovoljaca u Topličkom ustanku, kao i uticajem dobrovoljaca rimokatolika i protestanata na prerastanje srpske vojske u multikonfesionalnu armiju na Solunskom frontu. Ta tematska celina obuhvata čak narednih sto strana zbornika (113–213) i u njoj je takođe prezentovano šest radova, uglavnom srpskih istoričara, sa izuzetkom ruskog kolege Jaroslava Višnjakova. Ovo poglavlje obuhvata sledeće radove: članak Dalibora Dende, Ruski dobrovoljci u srpskoj voj sci u Prvom svestkom ratu (str. 113–127), Alekseja Timofejeva, Dobrovoljci i gerilski rat u Sr biji i Rusiji u Prvom svetskom ratu (str. 129–151), rad ruskog istoričara Jaroslava Višnjakova, Srbi u borbi za Dobrudžu 1916– 1917. godine (str. 153–170), potom Aleksadra Životića, Crna ruka i i srpski dobrovoljački korpus (str. 171–183), zajednički rad Božice Mladenović i Milića J. Milićevića, Dobro voljci u Topličkom ustanku (str. 185–192) i na kraju rad Miljana Milkića, Stvaranje multikon fesionalne vojske. Dobrovoljci rimokatolici i protestanti u srpskoj vojsci na Solunskom frontu (str. 193–213).
U trećoj tematskoj celini zbornika Ličnosti i društve ne grupe obrađeno je učešće mađarskih visokoškolaca – dobrovoljaca u austrougarskoj vojsci 1914. godine, Srba dobrovoljaca iz SAD u Velikom ratu, kao i učešće predstavnika ruskog oficirskog kora u organizovanju i vođenju dobrovoljačke kampanje nakon februarske revolucije u proleće i leto 1917. godine. Od ličnosti od značaja za istoriju dobrovoljaštva u Srbiji predstavljene su biografije generala A. M. Zajonkčovskog, komandanta 47. rusko-srpskog korpusa u operacijama u Dobrudži 1916. godine; britanske medicinarke Mejbl Sinkler Stobart, koja je boravila u Srbiji u vreme najveće epidemije tifusa 1915. godine, kao i Luja Lovrića, dobrovoljca koji predstavlja simbol stradanja srpskih/jugoslovenskih dobrovoljaca u Velikom ratu. I u ovom , koje takođe obuhvata gotovo stotinu strana (od 213. do 307), nalaze se radovi pretežno domaćih i dva rada stranih istoričara (mađarskog Ferenca Polmana i ruskog Igora Nikolajeviča Grebenkina). U trećem poglavlju se nalaze sledeći radovi: Ferenca Polmana, Mađarski studenti dobrovoljci u austrougarskoj vojsci 1914. godine (str. 213– 218), potom radovi domaćih istoričara Đorđa Đurića, General A. M. Zajončkovski, biografi ja i komandovanje srpskim dobro voljcima u Dobrudži (str. 219– 229), Igora Nikolajeviča Grebenkina, Predstavnici oficir skog kora kao vođe dobrovoljačke kampanje u Rusiji 1917. godine (str. 231–244), Predraga M. Vajagića, Srbi iz Sjedinjenih Američ kih Država – dobrovoljci u Ve likom ratu (str. 245–266), Branka Momčilovića, Zabora vljena heriona Velikog rata – Gđa Mejbl Sinkler Stobart (str.267–278) i na kraju rad Milana Gulića, Lujo Lovrić kao sim bol stradanja dobrovoljaca u Ve likom ratu (str. 279–303).
Pretposlednja, odnosno četvrta tematska celina zbornika pod nazivom Dobrovoljačko pitanje nakon rata posvećena je društvenom položaju dobrovoljaca nakon Prvog svetskog rata. U njoj je obrađen odnos vojvođanskih radikala prema dobrovoljačkom pitanju, zatim uloga čehoslovačkih dobrovoljaca – legionara u borbama protiv mađarske revolucije 1918–1919. godine, pitanje pokretanja časopisa Dobrovoljački glasnik kao glasila većine dobrovoljaca u Kraljevini SHS/Jugoslaviji i njegovi pokušaji da se ukaže na položaj dobrovoljaca i njihove nerešene probleme u jugoslovenskom društvu, potom duga mobilnost srpskih dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata od 1914. do 1945. godine, od dobrovoljaštva u Srbiji i Rusiji, preko kolonizacije u plodnije krajeve kraljevine SHS/Jugoslavije, njihovog proterivanja i logorisanja u vreme Drugog svetskog rata, do povratka na nova ognjišta nakon njegovog završetka. Na skoro stotinu strana ovog poglavlja prezentovana su ukupno četiri rada, od kojih su tri radovi domaćih istoričara, dok je četvri rad italijanskog istoričara Alberta Bekerelija. U ovom delu zbornika se nalaze sledeći radovi: članak Slobodana Bjelice Voj vođanski radikali i dobrovo ljačko pitanje u Kraljevini SHS (str. 307–319), potom rad Alberta Bekerelija, italijanskog istoričara, pod nazivom Rat nakon rata. Uloga čehoslovačkih legionara u Novoj Evropi (str. 321–346), Biljane Stojić, Dobro voljački glasnik (1928–1941) – zastupnik prava dobrovoljaca iz Velikog rata (str. 347–372) i rad Milana Micića Duga mobil nost dobrovoljaca srpske vojske iz Prvog svetskog rata (str. 373–387).
Poslednje, peto poglavlje zbornika posvećeno je istoriografiji i kulturi sećanja. U njemu su obrađena pitanja uloge nemačkih dobrovoljaca u ratničkim tradicijama organizacije Čelični šlem, kao saveza ratnih veterana u Vajmarskoj Nemačkoj i Trećem rajhu od 1918. do 1935. godine, potom slika bugarskih dobrovoljaca u Prvom svetskom ratu u časopisu Otečestvo, zatim kultura sećanja na dobrovoljce iz Prvog svetskog rata u savremenoj Srbiji, kao i akcija za osnivanje dobrovoljačkog muzeja i arhiva u Kraljevini SHS/Jugoslaviji. Na samom kraju dat je pregled arhivske građe Vojnog arhiva u Beogradu koja se odnosi na dobrovoljce i dobrovoljački pokret u Prvom svetskom ratu. U petom poglavlju, koje zauzima poslednjih sedamdeset strana zbornika, izloženo je šest radova kako domaćih, tako i stranih autora. Poglavlje započinje radom nemačkog autora Denisa Verberga Do brovoljci u ratničkim tradi cijama Čeličnog Šlema – saveza ratnih veterana u Vajmarskoj Nemačkoj i Trećem rajhu 1918– 1935 (str. 391–398), potom sledi rad bugarske autorke Snežane Radoeve Bugarski dobrovoljci u Prvom svetskom ratu na stra nicama časopisa Otečestvo (str. 399–410), zatim članak Aleksandre Kolaković, Dobro voljci Prvog svetskog rata i kultura sećanja (str. 411–426), koautorski rad Bojana Đokića i Miloša M. Damjanovića Akcija za osnivanje dobrovoljačkog mu zeja i arhiva (str. 427–446), da bi usledio završni rad domaće autorke Marijane Mraović Ar hivska građa Vojnog arhiva o do brovoljcima i dobrovoljačkom pokretu u Prvom svetskom ratu (str. 447–462).
Na kraju je važno naglasiti da je ovaj međunarodni zbor-nik Dobrovoljci u Velikom ratu 1914–1918. nastao kako rezultat održavanja istoimene konferencije 2016. godine, u organizaciji Istorijskog instituta, Instituta za strategijska istraživanja Ministrastva odbrane Republike Srbije iz Beograda i Matice srpske iz Novog Sada. On ima za cilj da naučnoj javnosti i široj čitalačkoj publici ukaže na sve važne a manje poznate događaje i činjenice vezane za dobrovoljačko pitanje iz Velikog rata te da srpsko dobrovoljaštvo sagleda u širem međunarodnom kontekstu.
Zbornik je dobro tehnički opremljen, sadrži nekoliko crno-belih fotografija i dokumenata. Štampan je u tvrdom povezu, u tiražu od 500 primeraka. Svi radovi nakon glavnog tekta sadrže zaključak, tj. rezime (Summery) koji je preveden na engleski jezik. Deo radova štampan je na engleskom i ruskom jeziku, uz rezime na srpskom.
I pored obilja literature o dobrovoljačkom pitanju u srpskoj istoriografiji, zbornik donosi mnoštvo novih i nepoznatih detalja, a pruža i informacije o najznačajnijim dobrovoljačkim pokretima u Evropi iz perioda Prvog svetskog rata, pa ga iz tih razloga srdačno preporučujemo stručnoj i široj čitalačkoj publici.
Dr Tatjana Milošević
