01.02.13
Vojnoistorijski glasnik
Poslednjih godina Drugi svetski rat u Srbiji ponovo privlači pažnju istraživača koja je bila dosta zamrla od početka 1990-ih. Radovi koji su se u međuvremenu pojavili ticali su se većim delom četnika – kao nekada najprokaženije strane u građanskom ratu – dok je Nedićev režim do pre nekoliko bio zapostavljen. Na sreću, i interesovanje za njega je živnulo tako da sada zahvaljujući radovima S. Kerkeza, B. Dimitrijevića, Lj. Škodrić, B. Majdanca i drugih o toj temi znamo mnogo više nego pre kratkog vremena. Mladi istraživač Aleksandar Stojanović je skrenuo pažnju na jedno od pitanja kojima se bavila Nedićeva vlada, a koji su istraživači, čak i kad su ga spominjali, gotovo potpuno zanemarili. Radi se o Civilnom/Kulturnom planu koji je trebalo da posluži kao osnova za razvoj Srbije tokom nekoliko decenija, nezavisno od političkih režima.
Knjiga Aleksandra Stojanovića se sastoji od dva osnovna dela. Posle predgovora u kome autor objašnjava značaj teme, daje pregled dosadašnje literature i teoretski se osvrće na kolaboraciju kao fenomen uopšte, a posebno u srpskim uslovima, slede dva nejednaka glavna dela. Prvi čini studija Srpski civilni/kulturni plan (dalje: SCP) (str. 19–101) koja zaprema oko jedne petine knjige. U prvom delu studije autor identifikuje srpsku desnicu, a posebno Vladimira Velmara Jankovića kao idejne pokretače SCP-a. On dosta detaljno objašnjava društvene uslove koji su pogodovali nastanku desničarskih strujanja u srpskom društvu tokom međuratnog razdoblja kao i njihovu ideologiju koja je najčešće prešla put od integralnog jugoslovenstva u međuratnom razdoblju, do ekskluzivnog srpstva tokom Drugog svetskog rata. Glavne postavke desničarske ideologije – bez obzira na nacionalni predznak – bile su suprotstavljanje demokratiji, kapitalizmu i socijalizmu, težnja za staleškim društvenim uređenjem (koje je trebalo da prevaziđe klasnu podelu društva) sa monarhom (kao domaćinom) na čelu. Autor pri tom s pravom ukazuje na marginalan politički značaj desničarskih grupa i pojedinaca tokom međuratnog razdoblja i na činjenicu da će im tek uslovi okupacije obezbediti dolazak na položaje koji su omogućavali veći uticaj na društvene procese. Kako ovaj deo studije, tako i njen ostatak, posuti su fusnotama s kratkim biografijama značajnih ličnosti o kojima se govori u glavnom tekstu što olakšava čitanje i predstavlja prilog prozopografskom pristupu izučavanju srpske desnice.
Drugi deo uvodne studije bavi se Srbijom pod nemačkom okupacijom. Najveća pažnja je, naravno, posvećena kolaboracionoj upravi – prvo onoj Milana Aćimovića, pa onda Milana Nedića. Na osnovu arhivske građe i postojeće literature o ovom pitanju autor rekonstruiše aparat srpske vlasti i njegov personalni i ideološki sastav. Velibor Jonić, ministar prosvete i Vladimir Velmar Janković, njegov pomoćnik (koji je po nekima bio čak i moćniji od samog ministra) su označeni kao kreatori kulturne politike koja je bila obeležena nacionalističkim, antizapadnim, antidemokratskim, antisemitskim i antikomunističkim desničarskim stavovima još iz predratnog razdoblja. Stojanović se osvrće i na biografije ove dvojice i njihove karakterne osobine (pre svega vlastoljubivost), koje su značajno odredile njihovo delovanje tokom okupacije.
Treći deo studije govori o samom SCP-u: genezi njegovog nastanka, vodećim idejama, saradnicima i ustanovama koje su učestvovale u njegovoj izradi. Kao osnovne ideje na kojima je plan počivao, autor označava depolitizaciju, kontinuitet i srpski nacionalizam. Rad na izradi plana je trajao od jeseni 1942. do leta 1944. godine. Plan je bio podeljen na duhovni, ekonomski i tehnički sektor, od kojih je svaki sadržao ceo niz pitanja koje je trebalo obraditi. Pored toga, postojao je i manji broj vansektorskih pitanja. Zbog razvoja ratne situacije on nikada nije bio završen, odnosno, rad na njemu je iz još nepoznatih razloga stopirao Milan Nedić. Do tada urađeni materijali su sklonjeni u sef Narodne banke. Posleratne vlasti nisu pokazale interesovanje za njega, iako su u praksi izvele nešto od onoga što je u planu predlagano – u čemu autor vidi potvrdu da su tvorci pojedinih segmenata plana ispravno uočili kako probleme na pojedinim poljima društvenog i tehničkog razvoja, tako i rešenja kojima se oni uklanjaju. U celini uzevši, autor plan ocenjuje kao u najvećem delu ideološki neopterećen, iako su neki od saradnika na njemu zbog učestvovanja u njegovoj izradi pretrpeli posledice posle promene vlasti u jesen 1944. godine. Uvodna studija se završava zaključkom u kome se sumiraju rezultati studije.
Drugi, znatno obimniji deo knjige (Istorijski izvori o Srpskom civilnom/kulturnom planu) čine dokumenti SCP-a (str. 103–567). Treba istaći da plan ovde nije u celosti reprodukovan, odnosno da zbog obima publikacije i (u nekim slučajevima) formata originalnih dokumenata, nisu svi sačuvani dokumenti mogli biti objavljeni. Uprkos tome, knjiga sadrži većinu materijala iz kojih se sastojao plan, kao i neke dokumente koji se tiču procesa njegovog nastajanja. Kao takva ona će postati nezaobilazno štivo u svim daljim izučavanjima Nedićevog režima (ali i predratnog vremena) budući da plan na određeni način odražava društvene probleme Srbije nekoliko decenija unazad, ali i razmišljanje tadašnje srpske elite o putevima kako ih prevazići. Zbog toga ova knjiga, u svoja oba dela, predstavlja izuzetno važan doprinos društvenoj istoriji Srbije u prvoj polovini XX veka.
dr Zoran Janjetović
