Stojan Novaković u službi nacionalnih i državnih interesa

30.03.15 Politika

Više puta ministar prosvete, u dva navrata predsednik vlade, prvak Napredne stranke, Novaković je posebnu pažnju obratio na organizovano širenje knjige, o čemu svedoči i najnovije delo Mihaila Vojvodića
Bogato i raznovrsno delo Stojana Novakovića (1842–1915), ističe profesor Mihailo Vojvodić, deo je dragocene baštine našeg naroda. Njegov višedecenijski rad u politici, državnim i partijskim telima, u diplomatiji, značajno je ugrađen u osamostaljivanje i modernizaciju srpske države druge polovine 19. i početka 20. veka, i izgrađivanje njenog mesta i uloge u međunarodnim odnosima, a posebnu ulogu imalo je u oživotvorenju ideja o oslobođenju i ujedinjenju svih delova srpskog naroda.
Izdavačka kuća „Filip Višnjić” iz Beograda, objavila je knjigu Mihaila Vojvodića (1938), profesora na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, pod naslovom: „Samo svojim putem” (Stojan Novaković u skupštinskom i javnom životu Srbije 1905–1915).
Stojan Novaković, kaže Vojvodić, završio je najbolje srpske škole onoga vremena. Kao jedan od najtalentovanijih studenata Đure Daničića rano je počeo samostalno da se ogleda u filologiji i proučavanju književnosti, a zatim i u obrađivanju raznovrsnih tema iz prošlosti srpskog naroda. Verovatno je sudbina srpskog naroda, o kojoj je mnogo saznao i predočio javnosti, podstakla kod njega interesovanje za savremena zbivanja, predodredila ga da uđe u politiku i da utiče na savremena kretanja. Istom cilju je poslužilo i njegovo sagledavanje nastanka i razvoja srpske novovekovne države, jer se u tome moglo steći i iskustvo i slediti pouke za budućnost.
Novaković je dao mnogo srpskoj politici, premda su mu rezultati daleko značajniji u spoljnoj, nego u unutrašnjoj. Više puta ministar prosvete, u dva navrata predsednik vlade, prvak Napredne stranke, nastojao je da se dođe do značajnih novina u organizaciji društva, prosveti, a pre svega u ustavnom preuređenju zemlje i jačanju uloge parlamenta. U spoljnoj politici mu je ideja vodilja bila popravljanje položaja neoslobođenog srpskog naroda u zagraničnim krajevima okupiranim od susednih velikih monarhija i njegovo povezivanje sa maticom putem knjige, prosvetnih i crkvenih središta. Više godina je proveo u diplomatiji, u važnim centrima kakvi su Carigrad, Pariz i Petrograd, prvenstveno radeći na programima nacionalnih zadataka.
– U svom dosadašnjem bavljenju istoriografijom dosta vremena sam posvetio Novakoviću. Posebno me je interesovala njegova uloga u spoljnoj politici. Svedočanstva o tome pružila su mi mnogobrojna dokumenta nastala iz rada Ministarstva inostranih dela Srbije i srpskih poslanstava, a u okviru toga i Novakovićeva prepiska kada je bio u diplomatiji, ili na čelu vlade. Dragocena mi je u tome bila i Novakovićeva pisana zaostavština pohranjena u Arhivu Srbije i Arhivu SANU. Međutim, najmanje sam imao prilike da se bavim njegovim parlamentarnim radom, iako je bio jedan od najupornijih pristalica značajne uloge Narodne skupštine u životu Srbije kojom bi se onemogućio apsolutizam vladara. Upravo vreme od 1905. do 1915. godine, koje je Novaković proveo u zemlji i skoro neprekidno učestvovao u stranačkim i parlamentarnim poslovima, pružilo mi je više mogućnosti da i tome poklonim pažnju – objašnjava Vojvodić.
Donošenjem Ustava i ustanovljenjem Narodne skupštine 1869. godine stekli su se uslovi za prve stranačkopolitičke podele u zemlji, i to najpre na liberale i konzervativce. Ušavši u redove liberala, čiji je vođa bio Jovan Ristić, Novaković se vrlo brzo uključio u rad na nacionalnim zadacima zemlje i zagraničnim prosvetno političkim poslovima. Kao ministar prosvete u Ristićevoj liberalnoj vladi 1873. godine, a zatim posle njenog pada u konzervativnoj vladi Aćima Čumića, otpočela je Novakovićeva višegodišnja karijera kao ministra u srpskim vladama.
U vreme Novakovićevog boravka u Carigradu dogodile su se značajne promene u Srbiji koje su nagovestile početak novog razdoblja. Posle izbora održanih 1888. godine, u kojima su radikali dobili najveći broj poslanika u Skupštini, i donošenja novog Ustava, demokratskog po svojoj suštini, i zatim abdikacije kralja Milana u martu 1889. godine u korist maloletnog sina Aleksandra (namesništvo je u njegovo ime upravljalo zemljom), vlasti su najveći broj svojih državnih poslova obavljale u Narodnoj skupštini, najpre vanrednoj, a zatim redovnoj.
Posle povrataka u Beograd, Novaković je bio izvesno vreme izvan državne službe, ali je zato pažljivo pratio zbivanja na političkoj sceni, posebno u partijskom životu zemlje. Nije bio iznenađen sve jačim pritiskom mladoga kralja na radikale i njegovo favorizovanje liberala.
U jednoj kraćoj studiji: „Srpska knjiga, njeni prodavci, čitaoci u 19. veku”, koju je objavio 1900. godine, Novaković je posebnu pažnju obratio na organizovano širenje knjige, ističući da se to ne može prepustiti pojedincima. Ukazivao je na potrebu organizovanja knjižarske trgovine, kao glavnog sredstva za duhovno uzdizanje naroda, što bi, razume se, podrazumevalo i stvaranje istinske čitalačke publike čega po njegovom mišljenju u srpstvu još nema. Verovao je da je učinjen prvi korak osnivanjem „Srpske književne zadruge”, 1892. godine, koja će svojim radom i širenjem knjige doprineti stvaranju čitalačke publike i samim tim mnogo učiniti „da se političke pregrade putem knjige oslabe”.
Z. Radisavljević

22.07.12 Večernje novosti

Izuzetna studija „Stojan Novaković u službi nacionalnih i državnih interesa“ (izdavač SKZ) akademika Mihaila Vojvodića
U izuzetnoj studiji „Stojan Novaković u službi nacionalnih i državnih interesa“ (izdavač SKZ) akademik Mihailo Vojvodić (1938) uspeo je da osvetli u našoj istoriografiji zanemarenu delatnost ovog velikog tumača srpske prošlosti, političara, državnika i diplomate.
Zadivljujuće je šta je sve Stojan Novaković (1842 - 1915) uspeo da postigne: bio je ministar prosvete u više mandata, nekoliko puta poslanik u Skupštini, vođa Napredne stranke, ministar unutrašnjih poslova, predsednik Naprednjačke vlade, učesnik u važnim diplomatskim misijama, i naravno, pisac mnogih studija o raznim političkim pitanjima, jeziku i književnosti.

- Tokom celog svog radnog veka bio je okupiran prošlošću da bi u skoro istoj meri pokazivao interesovanje da protumači savremena kretanja i da pri tom bude zagledan i u budućnost srpskog naroda - ističe Vojvodić. - Novakovićevi pogledi na rešavanje srpskog pitanja odnosno oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda imali su svoj razvojni put, ali se dugo nisu bitno menjali. Na to pitanje, čini se, gledao je pragmatično, imajući u vidu šire međunarodne prilike i unutrašnja dešavanja na Balkanu. Uvek su mu bila bliska uverenja da se u prvom redu mogu koristiti mirna sredstva za okupljanje srpskog naroda, da se to mora činiti mudro i vešto, uz podršku diplomatije, a isto tako da se mora ići na povezivanje sa susednim balkanskim narodom. Govorio je „da dobar sporazum vredi više nego najsrećniji rat“.
U znamenitoj raspravi iz 1890. „Grčke misli o etnografiji Balkanskog poluostrva“ Novaković je zaključio da treba insistirati na prosveti i kulturi kao jedinom sredstvu za povezivanje srpskog naroda, čime bi se sledio evropski put ujedinjenja naroda. Samo četiri godine ranije, podseća Vojvodić, Novakovićev istomišljenik i prijatelj, ugledni srpski geograf Vladimir Karić izgovorio je reči da je škola najjače oružje, jače od topova i pušaka. Novaković je, dakle, odbijao revolucionarni metod rešavanja srpskog pitanja, zalažući se za miran put, za metod evolucije. Pri tom je najveću opasnost za budućnost srpskog naroda video u njegovoj izolovanosti, a pravu perspektivu u povezivanju sa drugim narodima.
U unutrašnjoj politici Novaković je bio protivnik autokratske vladavine dva poslednja Obrenovića i uporni privrženik uvođenja ustavnog poretka. Otvoreno je pisao da se u Srbiji mora onemogućiti vlast jednog autoriteta, da zemlja treba da bude uređena kao pravna država u kojoj će vladati, kako se izrazio „opšta ravnoteža vrhovnih vlasti“ i postojati harmonija među institucijama.
Proučavajući prošlost, a stalno zagledan u budućnost Novaković je iskreno strahovao od opasnosti fenomena koji je bio neprekidni pratilac srpske istorije, a to je - nesloga. Korene srpskih deoba video je najpre u srpskoj srednjovekovnoj državi, oličenoj u sukobu srpskih velikaša, kao i u decenijskim dinastičkim borbama koje su „zarazile“ čitave generacije. Koliko je samo to unazadilo srpsku narodnu misao, pitao se u jednoj od svojih brojnih beležaka.
- Ni moderna srpska država, ni razvijen politički život u njoj nisu mu ulivali veru da će biti obezbeđena unutrašnja stabilnost. Partijska borba unela je dosta neprincipijelnog. Duboko razočaran, Novaković je jednom prilikom 1887. godine zaključio da će doći vreme kada će svaki pošten čovek bežati od politike - kaže Vojvodić.
D. Bt.