Gospođa Marija

01.01.00

Večernje novosti
10.09.2002.
U Skerlićevoj nemilosti

U RUDNIKU naše domaće književnosti, Radoslav Eraković, mladi novosadski pisac i predavač na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, pronašao je nepoznati ljubavni roman "Gospođa Marija", upravo nedostajuću kariku u proučavanju romanesknog opusa Dragutina Ilića (1858-1926). Knjigu je izdao novosadski Studentski kulturni centar.
Pišući magistarski rad o Dragutinu Iliću, Eraković je u Arhivu SANU otkrio dva primerka, jedan pisan rukom (verovatno njegove supruge Jele) dok je drugi otkucan na mašini. Interesantno je da rukopis romana ne pominje čak ni njegov biograf Relja Z. Popović, u veoma iscrpnom prikazu iz 1931. godine, a ne pominje ga ni Milorad Pavić. U inače, najpotpunije objavljenoj bibliografiji radova Dragutina Ilića.Čini se da je ista sudbina snašla autora i njegovo delo: Dragutin, iako plodan i nadaren pisac, ostao je u senci brata Vojislava, a roman "Gospođa Marija" je, od nastanka, 1917. u Nici, svega nekoliko puta pomenut. Nedovoljno proučen i istražen, za roman se sa sigurnošću nije moglo reći da li je reč o nekoj dnevničkoj belešci, noveli, pripoveci... Bio je tek inventarski broj u piščevoj zaostavštini.
- Objavljivanje ovog romana dobilo je svoje puno opravdanje jer se knjiga, uprkos malo poznatom autoru dopala čitaocima- kaže Eraković. ? Premda su ga zanemarivali kao starijeg prevaziđenog autora nesumnjivo je da se Ilić svojim delima približio srpskom ekspresionizmu.
U priređivanju, Eraković je zadržao arhaičan jezik, neobičnu rečeničnu strukturu, izlomljen izraz kao i prisustvo nevelikog fonda neprevođenih, autentičnih reči iz vlaškog jezika.
Rukopis romana je nastao početkom 20. veka, ali, napominje Eraković, ne treba zaboraviti da je Dragutin Ilić bio prisutan u srpskoj književnosti još od početka osamdesetih godina 19. veka i da "Gospođa Marija" predstavlja delo zrelog pisca, čime se vremenska distanca dodatno povećava.
- Roman je pisan u izbeglištvu, u Francuskoj gde se obreo kao tadašnji činovnik srpske vlade ? priča Eraković. ? Pažnju čitalaca zavređuje sadržina i način pripovedanja: roman počinje kao klasičan ljubavni trougao (sveštenik, njegova supruga i lep mlad učitelj) koji se nesretno završava. Prepliću se elementi realizma i fantastike a radnja se događa u srpskoj Transilvaniji, homoljskom kraju.Današnji teoretičari srpske književnosti s pravom bi mogli da sude kolegama koji su im prethodili, jer nije nepoznato da se neki pisci cene, osuđuju ili veličaju prema inerciji i stavovima pojedinaca. Štaviše stavovi nekih teoretičara, recimo Skerlićevi, iako on često nije bio u pravu, još uvek važe. Nesumnjivo je, da je za marginalizovanje Dragutina Ilića, umnogome zaslužan Skerlić, sa kojim je bio u žestokom teoretičarskom sukobu.
- Tome svedoči istorija novije srpske književnosti gde se Ilić uopšte ne pominje dok ima na desetine potpuno beznačajnih autora kojima je Skerlić bio naklonjen ? objašnjava Eraković. ? Razlog je verovatno u njihovom ličnom međusobnom javnom sukobu, uzrokovanim Ilićevim drugačijim viđenjem pravca srpske književnosti, gde je bio nadglasan. Smatrali su ga anahronim romantičarem (što je bilo netačno) a sukob je delimično uticao da ga zaborave.Pojavljivanjem priređenog nepoznatog Ilićevog romana pričinjena mu nepravda neće biti ispravljena, ali će zasigurno smanjiti uticaj Skerlića i učiniti autora i njegovo delo pristupačnim i bliskijim ne samo čitaocima već i novim književnim teoretičarima.

Opus

NAJPOZNATIJA dela Dragutina Ilića su: drame "Kralj Vukašin", "Jakvinta", "Posle milion godina" i "Saul", romansirana biografija proroka Muhameda "Poslednji prorok", zatim knjige pripovedaka "Novele" i "Svetle slike iz prvih dana hrišćanstva", memoarsko delo "Zaječarska buna I-II i romani: "Hadži-Đera", "Hadži-Diša" i "Sekund večnosti".
Zahvaljujući naučnoistraživačkom radu Save Damjanova 1994. godine prvi put je objavljen roman "Autobiografija odlazećega".

Z. T. MIRKOVIĆ