01.06.18
Tokovi istorije
U istoriji srpskog naroda nema mnogo institucija dugog trajanja i kulturnog značaja poput onog kakav ima Vojni muzej. Još je manje istoriografskih radova koji pokušavaju i uspevaju da istraživački svestrano i celovito obrade instituciju i prezentuju trajanje od 137 godina, kroz tri veka (1878–2014) i više epoha u kojima su sadržana sva iskušenja srpske istorije modernog doba – ratovi, stradanje, bune i ustanci, godine ropstva i okupacija, diktature, građanski ratovi i revolucije, ekonomske i političke blokade, diplomatske krize. U pitanju su epohe koje se smenjuju u životu pojedinca i nacije, ali i institucije, sa usponima, padovima, seobama, utroškom značajnih generacijskih energija na podizanju i očuvanju države, sazrevanjem naraštaja koji imaju različita životna iskustva, senzibilitete, ideje, interesovanja, znanja.
Sve to ostavlja traga na instituciji koja se profesionalno bavi sabiranjem, čuvanjem stručnom obradom i prezentovanjem materijalnih ostataka i sećanja na ratnu prošlost. Ostavlja traga na instituciji koja poput osetljivog „barometra“ registruje sve vidove „društvenih pritisaka“ koje istorija „urezuje“ u njeno biće, pamti i čuva pamćenje na ratove, nacionalne uzlete, ideologiju internacionalizma i odricanje od nacionalnih i državne ideje.
Struktura knjige kolege Predraga Lažetića je mozaična. Pored inspirativnog Predgovora i dopadljivog Rezimea, nju čini osam poglavlja uklopljenih u jedinstvenu misaono-koherentnu celinu. Unutar njih sadržaj je iznet putem 47 užih tematskih celina koje je autor nastojao da svestrano obradi i prezentuje.
„Čvrsto tlo istorije“ na kome je zasnovana knjiga Vojni muzej 1878– 2014, autor je pronašao u arhivskoj građi (pet arhivskih institucija i 16 fondova i zbirki), objavljenim izvorima (sedam tomova građe), štampi i periodici (24 dnevna i periodična izdanja), literaturi različitog tipa (više od 150 naslova) i bogatoj foto-dokumentaciji pohranjenoj u više institucija. Sve je to doprinelo da analize i zaključci do kojih je kolega Lažetić dosegao budu pouzdani, a istoriografsko pripovedanje dopadljivo.
Priča koju pripoveda kolega Lažetić počinje istog onog dana, 22. avgusta 1878. godine kada je svečano pročitana Proklamacija o miru sa Turskom i saopšteni akti o državnoj nezavisnosti Kneževine Srbije i njenom teritorijalnom proširenju. Tog 22. avgusta 1878, na svoj rođendan, knez Milan Obrenović je potpisao Ukaz o osnivanju Vojnog muzeja. Tako je institucija čiji je zadatak bio da prikuplja i čuva predmete „od značaja za istoriju srpske vojske i za istoriju naoružanja i ratovanja“ ne samo postala vršnjak moderne srpske države već i jedan od temelja srpske državnosti. Pripovedanje autora okončano je 2014. godinom, trenutkom u kome institucija Vojnog muzeja, obeležavajući stotu godišnjicu od početka Velikog rata, oslonjena na decenijsko iskustvo, nastoji da „prekorači“ sopstvenu sadašnjost (bremenitu problemima) i stručnom snagom i znanjem obezbedi budućnost u kojoj će nastaviti da deli sudbinu naroda i države o čijoj istoriji govore predmeti koje čuva.
Između te dve tačke u vremenu, 1878. i 2014, Vojni muzej je prevalio dug put koji nije formalan, već suštinski. U pitanju je šest epoha, više „početaka“ i „faza“ vezanih za njegovo funkcionisanje: u prvim decenijama njegovog postojanja (1878–1918), novog „rađanja“ i rada u međuratnim godinama (1918–1941), opstajanja u vremenu Drugog svetskog rata (1941–1945), razvoja u prvoj posleratnoj deceniji – bogaćenja i siromašenja zbirki (1945–1955), izrade nove muzejske postavke (1955–1961), stručnog uspona (1961–1991) i potrage za novim stručnim identitetom na prelazu vekova (1991–2014).
U tako „postavljenoj“ strukturi knjige o Vojnom muzeju uočavamo važne „prelomnice“ srpske i evropske istorije (1878, 1904, 1914, 1918, 1941, 1945, 1961, 1991). Oko tih „prelomnica“ kolega Lažetić ispreda priču o: tlu, društvu i državi (istorijskom kontekstu HH veka) i istoriji institucije čija bogata istorija predstavalja nezaobilazan segment istorije ratova (jer na prostoru Srbije i Jugoslavije tlo stalno podrhtava i svaka šesta godina je ratna), države (politike i ideologije), vojske, kulture (i muzeologije kao njenog temeljnog dela), društvenog života Beograda, Srbije i Jugoslavije.
Priča koju pripoveda kolega Lažetić visoko je personalizovana. U njoj se mogu sresti krunisane glave i predsednici država, visoko rangirane diplomate, ministri i činovnici, generali i pukovnici, umetnici i naučnici. Ipak, od posebne su važnosti imena ljudi koji su svih prethodnih decenija činili kolektiv Vojnog muzeja, brinuli o Muzeju i muzejskim predmetima, o prinovljenju i obradi muzejskih predmeta, formiranju muzejskih zbirki, organizovanju izložbi, uređivanju muzejskih glasnika, stručnom uzdizanju institucije. Te zaslužne ljude struke, pregaoce, stručnjake, čuvare sećanja ovo istraživanje vraća u kolektivnu svest savremenika.
Autor i uredništvo su opremili knjigu sa 228 likovnih priloga – uvek emocionalnih, rečitih, glasnih. Tu su: zgrade u kojima je Vojni muzej radio (nove, razorene, planirane ali nikada ne podignute, adaptirane...), postavke – počev od one iz 1904, do one iz 1961. godine (enterijer i eksterijer) u čijem su osmišljavanju učestvovali ugledni umetnici i naučnici. Kao likovni prilozi dati su materijalni ostaci po tipu i sadržaju veoma različiti (sablje, jatagani, bodeži, zanatsko oružje, ali i ono industrijsko, ordenje, zastave, uniforme, diplome, umetničke slike, portreti, biste, fotografije znamenitih ličnosti, faksimili, albumi, fotografije koje svedoče o istorijskim događajima iz istorije ratovanja. Taj materijal dočarava atmosferu rata, buku koju prave haubice, miris baruta, tišinu vojnih grobalja, strahote ratova, snagu istorijskih ličnosti, značaj pobeda, tragiku položenih žrtava, vrevu karakterističnu za izložbe. Između tog bogatog materijala vijuga racionalna priča istoričara.
O kakvoj je knjizi reč? O onoj koja prezentuje političke prilike, društvene okolnosti i vreme u kome Vojni muzej otpočinje i živi svoj stručni život. U tome ima malo kontinuiteta i veoma puno diskontinuiteta koji ostavlja trag u funkcionisanju institucije.
Podsećamo na nekoliko događaja o kojima kolega Lažetić piše u prvom poglavlju knjige. Simbolika da je Ukaz o Vojnom muzeju donet na knežev rođendan (22. avgust 1878) i u danu kada je obelodanjena Proklamacija o miru sa Turskom, državnoj nezavisnosti Kneževine Srbije i njenom teritorijalnom proširenju svedočila je o dinastičkom, političkom i državotvornom značaju institucije koja treba da veliča vojne tradicije. Poraz u ratu sa Bugarskom (1885) predstavljao je presudan trenutak koji je Milana Obrenovića (vlast) „udaljio“ od prvobitne ideje da Vojni muzej bude institucija koja će jačati nacionalnu svest državljana Srbije, svedočiti o slavnim pobedama srpskog oružja, veličati istorijsku ulogu dinastije Obrenović. Otvaranje stalne postavke Vojnog muzeja (1904), koja se ne slučajno povezuje sa obeležavanjem stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, predstavlja deo ceremonije krunisanja Petra I Karađorđevića, što ima izraziti politički i ideološki značaj i govori o podsticanju nacionalnog i državnog uzleta (uspona) Srbije. Navedene prelomnice određuju okvire unutar kojih se odvijao život institucije razapete između ideološke uloge koja joj je pridavana, političkog „zaborava“ koji je često ugrožavao njen opstanak i kulturnog značaja i stručnog uzleta koji se „otimao“ volji istorijskih okolonosti. To su ravni posmatranja koje definišu ovu knjigu.
Prvi svetski rat je, kako pokazuju istraživanja kolege Lažetića, zaustavio razvoj institucije i doneo razaranje zgrada, devastaciju zbirki, ali i proizveo „novi početak“ koji se javlja kao posledica ubeđenja da treba „opomenuti“ pokoljenja, odrediti se prema događajima, sačuvati od zaborava uspomene na dešavanja u ratu (tom herojskom dobu). Pribiranje muzejskih predmeta na Solunskom frontu bilo je uporište i novi početak u životu institucije. Nasuprot „pamćenju“, traganje za objektizovanim pogledom na prošlost bilo je posledica potrebe da se dubinski objasni konflikt Srbije sa Austrougarskom i Nemačkom i argumentovano odbaci nametana krivica za rat. Trebalo je jasno progovoriti o krivcima za rat, krivcima za zločine u ratu, vojsci i ratnim pobedama, zarobljeništvu, dobrovoljcima, ujedinjenju.
Međuratne godine bile su vreme u kome je Muzej tragao za svojom ulogom u društvu. Istraživanje je pokazalo da su institucija i zaposleni u njoj bili „razapeti“ između velikih ideja, neostvarenih planova, svakodnevnice u kojoj se nije osećao društveni uticaj muzeja (do poznih tridesetih kada Vojni muzej počinje da godišnje posećuje oko 300.000 ljudi), političkih kriterijuma koji su određivali njegovu organizacionu strukturu i delokrug rada, umetničkog i stručnog profilisanja koje je bilo u senci političkog arbitriranja.
Nasuprot tome Drugi svetski raat je značio vreme surovog stradanja i siromašenja muzejskih zbirki. U ratu se začeo i novi početak rada muzeja. U izmenjenim okolnostima koje je presudno određivao odnos komunističkih vlasti prema srpskim vojnim tradicijama, nekadašnjoj ulozi Muzeja, zaposlenima, sadržaju devastiranih zbirki, sopstvenoj ulozi u istoriji, (sve počinje sa nama, mi pravimo istoriju u hodu, jedini imamo pravo na istinu) Vojni muzej je pronašao svoju novu društvenu i ideološku ulogu.
Posleratne godine bile su vreme ideološkog nadzora i isključivosti, arbitriranja KPJ (koje vodi dodatnom ideološkom devastiranju zbirki), formiranja kadrova (zameniti nepodobne), političkog prekrajanja vojne istorije (revizije istorije), odsustva profesionalnog integriteta. Nastupile su i decenije laganog ali stalnog stručnog napredovanja, učenja, udaljavanja od „spomeničke optike“, pronalaženja novog identiteta institucije, oslobađanja od anahronog ideološkog diskursa, sticanja stručne zrelosti i stručnog ugleda, uključivanja u međunarodnu razmenu znanja. To je bio siguran temelj i instruktivni putokaz u sopstvenom iskustvu.
Na prelazu vekova Vojni muzej se iznova, na kratko, suočio sa „novim početkom“, teškim finansijskim prilikama, zamrlom izdavačkom delatnošću, smanjenjem kolektiva i zapostavljanjem autoriteta struke (stručnosti), nametanjem „komandovanja“ u osetljivim poslovima muzeologije. Ipak, sopstveno iskustvo, stečeno znanje, svest o značaju, kritičko promišljanje uloge Vojnog muzeja siguran je temelj i instruktivan putokaz koji vodi budućnosti. Tome, uz ostalo, služi i ova izuzetna knjiga kojom se može ponositi muzeološka struka (studija slučaja nudi presek kretanja u srpskoj i jugoslovenskoj muzeologiji), izdavač, njegovi urednici, autor, ali i Vojska Srbije.
Ljubodrag Dimić
