01.01.00
Vikend Danas
26.05.2001.
Svet bez uma
Slobodan Divjak: "Tradicionalni esencijalizam i plularalizam (drustvo, drzava, hriscanstvo)", "Zavod za udzbenike i nastavna sredstva", Beograd
"Problem odnosa drustva i drzave nalazi se vec dugo u sferi mog uzeg interesovanja. Usled toga sam u svojoj prvoj knjizi "Roba i revolucija" (1985) posvetio znatan deo prostora razmatranju Marksovog pristupa tom problemu", veli Divjak u Uvodnoj napomeni za ovu svoju knjigu. Iako je ovaj "politicki problem" doista samo jezgro ovog ogleda, njegova samopercepcija ili samoistorizacija, u stvari, redukuje njegov stvarni teorijski domasaj. Da je stvar ostala samo na razmatranju ovog klasicnog teorijskog pitanja unutar politicke filozofije, kome su posvecene tolike studije, Divjakov ogled ostao bi u granicama (uostalom kao i mnogi drugi) jedne teorijske discipline.
Medjutim, odnos drustva i drzave ovde je samo pokretacki princip dalekosezne genealoske analize modernog nacina zivota, koja uspeva da pokaze da samoidealizacija modernosti u svojim krajnjim imlikacijama otkriva ovaj odnos, ne kao princip jedinstva, ili totaliteta, odnosno uma, kao kod Hegela i Marksa, otkrivajuci nasuprot tome - moderni svet kao svet bez utemeljenja ili uma. Tako je studiozna analiticka interpretacija, medju najuspelijima u nasoj filozofiji, ovog problema utemeljenja, odnosno, uma u modernom svetu zivota - stvarni teorijski domasaj ove rasprave. Sta Divjak nastoji da pokaze?
Iako su po svojim teorijskim polazistima Hegel i Marks, po mnogima vrhunci teorijske artikulacije Moderne i njoj odgovarajuceg nacina zivota - izraziti antipodi: prvi je idealista a drugi materijalista, ova razlicita teorijska polazista paradoksalno daju isti rezultat: um kao zatvoren (dijalekticki) totalitet. Ovaj paradoksalni rezultat u svetu politike ima isti epilog: odnos drustva i drzave ostaje u okovima supstancijalnog unutrasnjeg jedinstva tako da drustveni zivot i pored ideoloske samoidealizacije ostaje, ili pada, u prirodno predmoderno stanje. Pravo je, dakle, pitanje koje postavlja ovaj ogled, zasto Hegel i Marks ne dosezu ovu modernu razdvojenost drzave i drustva, odnosno, ovu razdvojenost, ili razliku uopste, koja se pokazuje kao svet bez temelja, ili svet bez uma?
Zasto Hegel i Marks nisu uspeli u filozofskoj artikulaciji modernog sveta ciji princip nije, kako se pokazalo, jedinstvo ili totalitet, nije um nego razlika, ili razdvojenost, nije supstancija, nego pluralizam ili razlika? Gde su koreni ovog promasaja ili samoobmane, ove teorijske iluzije koja je politicki uslovila moderni svet zivota? Gde su temelji modernog sveta zivota? Za Hegela to je sam hriscanski princip, odnosno, filozofija "kao odnos Boga prema samome sebi", "samorazvoj Boga kao unutrasnji momenat pojma", "postavljanje principa unutrasnjosti na njegovu najvisu potenciju". Zato se prema Hegelu "Zapad na svetom grobu razisao sa Istokom, jer je Hristov grob prazan, jer je Hristos savladao svoju prirodnost i konacnost. Tek kao Duh Bog je jedinstvo objektivne(Otac) i subjektivne(Sin)istine". Zato je za Hegela Bog supstancija koja je (moderni) subjekt.
Tako je vec hriscanstvo razdvojilo religiju i prirodu i postalo moderni princip razlike a ne unutrasnjeg jedinstva, o kome govori Hegel. Prema Marksu, robna razmena je transcendentalni privid modernog sveta: podudarnost potrebnog rada i viska rada, ovaj "misticizam robnog sveta" zatvara ovaj svet u objektivnu iluziju nad kojim covek vise nema kontrolu. Tako se pokazuje da se unutar uma kao zatvorenog totaliteta ne moze vise misliti "nacelna novost moderne epohe" ciji princip nije jedinstvo nego razlika, "socijetacija" a ne drustvo", kako je govorio Georg Zimel koga na kraju pominje Divjak.
Da bi izbegao radikalizam postmoderne koja govori o promeni paradigme: jezik umesto uma, Divjak ce se na kraju vratiti na Kanta pristajuci jedino na njegove "razlike u formi uma", posto ova "nesvodiva razlika" nije "izum postmoderne", uveren da moderni "institucionalni aranzman" nije jos uvek bitno promenjen. Ali to je samo osvrt na postmodernu. Otkud ovo zatvaranje onoga vec otvorenog?
Nenad Dakovic
NIN
22.06.2000.
Slobodan Divjak "Tradicionalni esencijalizam i pluralizam (društvo, država, hrišćanstvo)"
Svet bez uma
Problem odnosa društva i države nalazi se već dugo u sferi mog užeg interesovanja. Usled toga sam u svojoj prvoj knjizi "Roba i revolucija" (1985) posvetio znatan deo prostora razmatranju Marksovog pristupa tom problemu - veli Divjak u Uvodnoj napomeni za ovu svoju knjigu. Iako je ovaj "politički problem" doista samo jezgro ovog ogleda, njegova samopercepcija ili samoistorizacija, u stvari, redukuje njegov stvarni teorijski domašaj. Da je ostao samo na razmatranju ovog klasičnog teorijskog pitanja unutar političke filozofije, kome su posvećene tolike studije, Divjakov ogled bi bio u granicama (uostalom kao i mnogi drugi) jedne teorijske discipline.
Međutim, odnos društva i države ovde je samo pokretački princip dalekosežne genealoške analize modernog načina života, koja uspeva da pokaže da samoidealizacija modernosti u svojim krajnjim implikacijama otkriva ovaj odnos, ne kao princip jedinstva, ili totaliteta, odnosno uma, kao kod Hegela i Marksa, otkrivajući nasuprot tome moderni svet kao svet bez utemeljenja ili uma. Tako je studiozna analitička interpretacija, među najuspelijima u našoj filozofiji, ovog problema utemeljenja, odnosno uma u modernom svetu života - stvarni teorijski domašaj ove rasprave. Šta Divjak nastoji da pokaže?
Pravo je pitanje, koje postavlja ovaj ogled, zašto Hegel i Marks ne dosežu modernu razdvojenost države i društva, odnosno ovu razdvojenost, ili razliku uopšte, koja se pokazuje kao svet bez temelja, ili svet bez uma? Zašto Hegel i Marks nisu uspeli u filozofskoj artikulaciji modernog sveta čiji princip nije, kako se pokazalo, jedinstvo ili totalitet, nije um nego razlika, ili razdvojenost, nije supstancija, nego pluralizam ili razlika? Gde su koreni ovog promašaja ili samoobmane, ove teorijske iluzije koja je politički uslovila moderan svet života? Gde su temelji modernog sveta života? Za Hegela, to je sam hrišćanski princip, odnosno filozofija "kao odnos Boga prema samome sebi", "samorazvoj Boga kao unutrašnji momenat pojma", "postavljanje principa unutrašnjosti na njegovu najvišu potenciju". Zato se, prema Hegelu, "Zapad na svetom grobu razišao sa Istokom, jer je Hristov grob prazan, jer je Hristos savladao svoju prirodnost i konačnost. Tek kao Duh Bog je jedinstvo objektivne (Otac) i subjektivne (Sin) istine". Zato je za Hegela Bog supstancija koja je (moderni) subjekt iako je već hrišćanstvo razdvojilo religiju i prirodu i postalo moderni princip razlike a ne unutrašnjeg jedinstva, o kome govori Hegel. Prema Marksu, robna razmena je transcendentalni privid modernog sveta: podudarnost potrebnog rada i viška rada, ovaj "misticizam robnog sveta" zatvara ovaj svet u objektivnu iluziju nad kojim čovek više nema kontrolu. Tako se pokazuje da se unutar uma kao zatvorenog totaliteta ne može više misliti "načelna novost moderne epohe" čiji princip nije jedinstvo nego razlika, "socijetacija" a ne društvo, kako je govorio Georg Zimel, koga na kraju pominje Divjak.
Nenad Daković
01.01.00
Politika
08.10.2000.
Studije
Moć filozofskog uvida
Slobodan Divjak: "Tradicionalni esencijalizam i pluralizam"; izdavač: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999.
Svest o dovršenosti ili o istrošenosti praksis-usmerenja naše filozofije, koja je vremenom postajala opšta, podsticala je, posebno generaciju mlađih filozofa, na traženje novih pristupa. Iz uvida da praksis-filozofija više nije podesan okvir filozofskog promišljanja otpočinju traganja za novim podsticajima.
Pri tom, reč je o radikalnom prilazu u kojem se razgraničenje prema praksis- filozofiji više ne nalazi neposredno, bavljenjem njome, njenim izazovima i odgovoria, već se proširuje i usredsređuje na njene uzore i uporišta pa se spor više ne odvija na planu naše, već na razini evropske filozofije. Ta promena je značajna jer se razgraničenje mora postići na višoj razini, odnosno na filozofskom planu ulaženjem u sporove o filozofskim pitanjima koja su u savremenoj misli pobuđivala opštu pažnju. Bio je to način na koji se naša filozofija mogla uključiti u vladajuće tokove savremenih filozofskih istraživanja na Zapadu.
Izvan Marksovih okvira
Iz te krize naše filozofije nastala je jedna značajna generacija mladih filozofa - danas oni čine srednju generaciju - koja je svoje podsticaje tražila u savremenoj evropskoj filozofiji, u promenama koje su ovu bile uveliko zahvatile. Među onima koji su dali najznačajnije doprinose ostvarivanju ovog zaokreta u našoj filozofiji, istaknuto mesto pripada Slobodanu Divjaku čija su osnovna interesovanja bila usmerena prema savremenoj političkoj misli.
Ako je nekada bilo važno istrajati, kako se to govorilo, "na tragu" Marksove ili Hegelove misli, sada je značaj dobilo nešto drugo, naime težnja da se pokaže kako je našoj savremenosti, njenom načinu razumevanja, neophodno izlaženje izvan tih okvira mišljenja. Takvo preispitivanje neophodno je kako zbog promena lika same filozofije u odnosu na njeno moderno stanje, tako i zbog bogatih novih iskustava koje je donela naša savremenost.
Pri tom, izazov postaju ne samo i ne toliko opšte filozofske ideje i postupci, kao što su dijalektika, sistem, utemeljujuće mišljenje itd., već pre svega konkretni problemi razumevanja zbiljskih životnnih likova kao što su pitanja država društva, njihovih složenih odnosa, koja su osnovni izazov Divjakovih ispitivanja u ovoj knjizi; preispitivanja se kreću na obe te razine. Slabosti konkretnih odgovora na izazove života traže se i u ograničenosti opštih ideja i zamisli koje su predstavljale okvir za nalaženje tih odgovora. Izuzetno vrednom može se označiti Divjakova težnja da u ispitivanju dospe do temeljnih pitanja kakvo je ono o umu, na primer. Tako se ispitivanje supstancijalističkih ideja o odnosu države i društva kreće na dve razine koje su, unutar takvog stanovišta, suštinski povezane. Kritika se usmerava ne samo na konkretne odredbe o odnosu države i društva, već i na filozofske ideje koje čine osnovu ovako shvaćenih odnosa.
Priroda pluralizma
Određujući svoje sopstvene poglede o odnosu države i društva i ističući da je ovaj odnos, za razliku od onoga što nalazimo u Hegelovoj i Marksovoj zamisli, ne unutrašnji već spoljašnji, Divjak ističe da već i zbog tog spoljašnjeg odnosa, "zbog kojeg se odnos između društva i države ne može posmatrati kao odnos suštine i pojave, moderni svet se ne može tematizovati kao dijalektički totalitet, jer u dijalektičkom totalitetu vlada logika unutrašnjih a ne spoljnih odnosa".
Na temelju ozbiljne kritike i Hegelovog i Marksovog esencijalizma, Divjak izlaže svoje vlastito shvatanje odnosa države i društva po kojem u modernom svetu postoji spoljašnji odnos "između ove dve instance, zahvaljujući čemu se one postavljaju kao dve zasebne sfere koje imaju svoje vlastite kriterijume validnosti i legitimacije". Iz tih razmatranja sledi novi zadatak, naime određivanje prirode pluralizma itd. Ovo pominjem da bih istakao "izvedenost" pogleda Slobodana Divjaka, naime to da on izuzetnu pažnju posvećuje traženju uporišta za uspostavljanje sopstvenih pogleda, ali i za jasno isticanje onoga što iz njih proizilazi, što su "učinci" zauzimanja određenog stanovišta.
Meni se čini da se ugled filozofije u našoj sredini može učvršćivati pre svega ovakvim spisima u kojima se jasno i uverljivo pokazuje ozbiljnost filozofskih uvida, njihova korisnost, kao i moć filozofije da pruža saznanja sasvim osobene vrste - ne samo u tom smislu što su ona različita od uvida drugih duhovnih oblika, već pre svega zato što ona imaju životnu moć, što su za život od najvećeg značaja i koristi.
Jovan ARANĐELOVIĆ
