Srpska etnologija i marksizam - naučno delo Špire Kulišića

01.05.09

Etnoantropološki problemi

Mnogi bi se složili sa konstatacijom da se kredibilne, uistinu originalne i stvarno korisne studije razlikuju od onih studija koje sve to nisu po tome što se, bar na prvi pogled, bave manje aktuelnim i manje atraktivnim temama, kao i po tome što je njihov istraživački postupak toliko dosledan, a opisi toliko detaljni, da je tekst nezanimljiv (čitaj prezahtevan) za površnog i/ili poluzainteresovanog čitaoca, odnosno, nezanimljiv za svakog izvan uskog kruga ljudi koji se profesionalno bave datim problemom. Knjiga Gordane Gorunović Srpska etnologija i marksizam: Naučno delo Špire Kulišića, u izdanju Etnološke biblioteke, u formatu B6, koja sadrži 332 stranice teksta i 15 stranica na kojima je spisak korišćene literature i izvora, ovlaš pregledana, čini se da odgovara tom opisu. Pažljivije čitanje, međutim, otkriva da profesionalno dobro urađen posao ne mora da bude zanimljiv samo stručnjacima. Ova studija je prerađena i dopunjena verzija autorkine magistarske teze, i predstavlja originalnu i jedinstvenu naučnu studiju koja se bavi istorijom srpske etnologije, tj. razvojem discipline u periodu nakon II svetskog rata. Taj period Gorunovićeva pokušava da rasvetli preko dešavanja u vezi sa naučnim delom jednog od najkontroverznijih etnologa u SFRJ: Špire Kulišića. Kulišićev rad je zanimljiv i problematičan iz više razloga, a možda najviše zbog toga što je imao jednu angažovanu notu koja ga je koštala napredovanja u karijeri i diskreditacije u srpskim naučnim krugovima. Kao što sama autorka zapaža, centralno pitanje Kulišićeve karijere postalo je, tokom perioda mitske prerade, pitanje etnogeneze Crnogoraca. Sve drugo što je uradio ostalo je po važnosti, i donekle po originalnosti, daleko iza toga. Očigledno ne procenjujući dobro (ili ne mareći) da li je za to došao trenutak, i da li je sredina u kojoj radi i u kojoj gradi karijeru spremna za nova tumačenja, ma koliko ona bila opravdana, Kulišić se upustio u avanturu iz koje se nije imao snage i znanja izvući. Ne ulazeći dublje u problem ideoloških i/ili političkih pozadina Kulišićeve teorije o etnogenezi Crnogoraca, ne možemo ipak reći da je njegov pristup potpuno neutemeljen. Iako nije prvi koji je pokušao da dekonstruiše crnogorsku istoriju van uobičajenog srpskog etnogenetskog okvira (pre njega su to već, manje ili više ekplicitno i argumentovano pokušali i Jagoš Jovanović i Savo Brković), Kulišić je uzeo u obzir sve faktore bitne za razumevanje ovog procesa i prilično dosledno ih podvrgao analizi smeštajući ih u odgovarajući kontekst. Kritičko ponovno preispitivanje osnovnih izvora na kojima se gradi istorijska konstrukcija srpskog porekla Crnogoraca Kulišića je podiglo na nivo istraživača koji ne prihvata okoštale okvire i pokušava da ih prevaziđe pošto su se, po njemu, pokazali kao neadekvatni za razumevanje proučavanog problema. To je od njega stvorilo gotovo kultnog autora u izvesnim krugovima i, istovremeno, stvorilo je od njega disidenta u krugovima pristalica okvira koji je on pokušao da rastegne. Svakako da od njega ne treba praviti naučnika prevelikog formata, ali ne treba negirati ni uticaj koji je njegovo delo donekle i danas ima. Već sama činjenica da se njime srpski i crnogorski etnolozi toliko dugo bave, ili da ga uzimaju u obzir, dokazuje da njegov doprinos nije beznačajan.
Nema sumnje da je studija Gorunovićeve najobimnija i najstudioznija monografija o jednom etnologu sa ovih prostora, ali i najozbiljnija (možda i jedina) studija o uticaju marksističke ideologije na etnološku misao. Zadatak koji je sebi Gorunovićeva postavila, nije bio nimalo lak. Ona je želela da napravi kritičku analizu Kulišićevog dela, a ne hvalospev ili rehabilitaciju. Osim toga, pokušala je da analizira konceptualni i ideološki nivo Kulišićevog dela, koji se do sada uglavnom skrivao iza sintagme "evolucionistički marksizam". Možemo reći da je latentni cilj bio da se kombinacijom istorijskog i biografskog metoda izvrši rekonstrukcija modela tradicijskog društva. Ovakva tema, neminovno, podrazumeva da se autor duboko upusti u razmatranje mnogih nerešenih naučnih problema, kao i da bude hroničar jednog doba. Zato izrada ovakvih monografija nikada nije bila naročito privlačan izazov. Neupućeni čitaoci često ovakvu literaturu smatraju neinventivnom, svedoci vremena o kome se piše smatraju je neobjektivnom i nepotpunom, a autor stalno mora balansirati između dve povezane, ali ne i potpuno preklopljene dimenzije: jedne koja se odnosi na život i ličnost autora, i druge koja se odnosi na njegovo delo. Sve to je Gordana Gorunović, kao mlad i prilično neiskusan istraživač (u trenutku pisanja svoje magistarske teze), morala imati na umu. Sebi je postavila nekoliko ciljeva koja je dostigla u više nego zadovoljavajućoj meri.
Studija je podeljena u tri veće celine: Naučni pristup, Model tradicijskog društva i kulture, i Etnička istorija. U prvoj celini autorka je izvršila pripremu čitaoca za dalja izlaganja tako što je pokušala da predstavi Kulišićevo viđenje etnologije kao nauke, da predstavi izvore njegovih teorijskih orijentacija i odnose prema drugim teorijskim usmerenjima, ukratko, da odredi mesto Kulišića unutar nečega što možemo nazvati "srpskom etnološkom školom", ili da odredi njegove pozicije u odnosu na takvu školu. To je pokušala da uradi u dva koraka: kao prvo, prikazala je procese i orijentacije koji su bili prisutni u našoj etnologiji do snažnijeg upliva marksističkog evolucionizma (antropogeografska škola, nemačka kulturno-istorijska škola, američki difuzionizam, funkcionalizam); kao drugo, prikazala je osnovne postulate i pravce razmišljanja evolucionističko-marksističke doktrine društvenog razvoja. U drugoj celini, autorka se poduhvatila pretresanja Kulišićevog razumevanja ideologije, strukture i geneze konstrukta poznatog pod nazivom "dinarsko rodovsko društvo". Treća celina je, sa stanovišta uticaja koji je Kulišićevo delo imalo i ima, ključni segment studije. Tu se Gorunovićeva susrela sa izazovom da prikaže Kulišićevo viđenje etnogeneze na prostorima bivše SFRJ, sa posebnim osvrtom na etnogenezu Crnogoraca.
Svesna u kojoj meri je ova tema intrigantna, i želeći da bude poštena i prema disciplini i prema kolegama, Gorunovićeva već u predgovoru (Napomena autora), iznosi jedinu (i samo delimično opravdanu) kritiku svoje studije, koja je nastala iz pera Petra Vlahovića, a koja se odnosi na neupoznatost Gorunovićeve sa jednim neobjavljenim Kulišićevim radom. Idući tragom naučnog disidenta i želeći da pronikne u pozadinu njegovih ideja, autorka je nenamerno načela i problem klasifikacije naučnih pristupa, metodologije i karaktera sakupljene građe. Njen rad, u početku zamišljen kao teorijski, polako se sve više oslanjao na lično sakupljenu empirijsku građu: autorka je morala da se bavi i arhivskim radom, i da intervjuiše veliki broj Kulišićevih poznanika i "saboraca" koji su danas rasejani na širokom prostoru (što studiju čini internacionalnom).
Što se zaključaka studije tiče, u prvi plan izbija onaj koji se odnosi na dosadašnju evolucionističko-marskističku kvalifikaciju Kulišićevog rada. Po Gorunovićevoj, Kulišićev marksistički evolucionizam je samo varijanta klasičnog etnološkog evolucionizma, sa ideološkim predznakom. Relativizujući opravdanost klasifikacije Kulišića kao "marksiste", i kritički preispitujući sva njegova naučna dostignuća, Gorunovićeva je uspela da stvori uzoran model za druge studije ove vrste. Prekopavajući obimnu pisanu građu o Kulišiću i njegovom dobu, razgovarajući sa brojnim direktnim i indirektnim svedocima i poznanicima, Gorunovićeva je, na neki način, napravila naučnu verziju "Građanina Kejna"; delo koje se formalno bavi jednim čovekom, a suštinski svima nama. Drugim rečima, to je delo koje ne pokušava da čitaoca jeftino zadovolji senzacionalnim otkrićima i jezgrovitim i konačnim odgovorima, već delo koje nepretenciozno pokreće niz novih pitanja i koje dekonstruiše naš dosadašnji odnos prema datom problemu. Smatram, stoga, da smo ovom knjigom dobili veoma koristan putokaz kako ovakve teme treba obrađivati.

Saša Nedeljković

01.05.08

Glasnik Etnografskog instituta SANU.
Knjiga koja je pred nama bavi se naučnom delatnošću Špire Kulišića (1908-1989), najistaknutijeg predstavnika marksističko-evolucionističke orijentacije u srpskoj i jugoslovenskoj etnologiji posle II svetskog rata. Opus ovog naučnika obuhvata tri glavna tematsko-problemska kompleksa: poreklo i razvoj dinarskog rodovsko-plemenskog društva, etničku istoriju stanovništva dinarske kulturno-geografske oblasti i narodnu religiju i običaje Srba i Crnogoraca. U knjizi koja predstavlja kritičku interpretaciju i analizu naučnog dela Špire Kulišića, Gordana Gorunović se, u okviru tih Kulišićevih naučnih delatnosti, fokusirala prvenstveno na pitanja oblika društvene organizacije u plemenima Crne Gore i Hercegovine, etnogeneze crnogorskog naroda i konfiguracije tradicijske kulture dinarskog i etničkog kulturnog areala. Cilj koji je sebi postavila jeste rekonstrukcija, primenom istorijskog i biografskog metoda, modela tradicijskog društva i njegove ideologije, koji predstavlja implicitnu, „pozadinsku“ teoriju Kulišićevog rada, čime se omogućava i njena kritička analiza i interpretacija, kako u onovremenom društvenom kontekstu, tako i u kontekstu i svetlu same etnološke nauke i njenih različitih pristupa i dostignuća.
Rad je podeljen u tri dela: U prvom delu (Naučni pristup) izlaže se Kulišićevo razumevanje etnologije kao nauke, izvori njegovih teorijskih orijentacija i odnos prema drugačijim teorijskim usmerenjima; u drugom delu (Model tradicijskog društva) rekonstruiše se Kulišićevo razumevanje strukture i geneze dinarskog rodovskog društva i njegove ideologije; u trećem delu (Etnička istorija) analizira se Kulišićevo bavljenje etnogenezom Crnogoraca, etničkom istorijom u Bosni i Hercegovini i dinarskim etničkim i kulturnim arealom. Očigledno je da se ovde radi o veoma složenoj materiji, koja, međutim, u interpretaciji Špire Kulišića ostaje, kako pokazuje analiza, svedena na jednu rigidnu, šematičnu potragu za onim što je unapred već zadato – za dokazima jedne kruto shvaćene evolucije (koja se u ovom slučaju, pre svega, odnosi na navodni prelaz iz matrijarhata u patrijarhat), za delovanjem nekog opšteg zakona u istoriji, kroz rekonstrukciju modela tradicijskog društva. Osnovne slabosti Kulišićevog rada autorka ne vidi samo u tome što on gradi velike teorije na nedovoljnim činje-nicama, koje bi omogućavale i drugačije interpretacije, već možda prevashodno u nedovoljnoj razvijenos-ti samog njegovog teorijskog aparata: autrorka zaključuje da se ne radi o marksizmu, već o njegovoj neveštoj simulaciji. Osnovna njegova pozicija – marksistički evolucionizam – u Kulišićevoj recepciji predstavlja varijantu klasičnog etnološkog evolucionizma, sa ideološkim predznakom, koji se ponekad označava i kao pseudo-marksizam. Ova knjiga tako ne predstavlja rehabilitaciju, već kritičko promišljanje i iznošenje na svetlost jednog načina mišljenja i tumačenja tradicijskog društva, čije nam dileme, problemi, pa čak i greške mogu ukazati na nove mogućnosti tumačenja.
Teme poput društvene organizacije dinarskih plemena danas svakako nisu u centru pažnje srpske etnologije. Istorija same discipline takođe je, i pored nekih neospornih doprinosa, još uvek relativno zanemarena. Shvatanje prema kome je marksizam osnovna i jedino ispravna društvena teorija izaziva danas nelagodu. Gordana Gorunović se, međutim, nimalo ne libi da se uhvati u koštac upravo sa ovom vrstom danas – u okviru same discipline marginalizovanih tema i problema, pristupajući im na veoma studiozan način. Tekst drži pažnju čitaoca upravo svojom temeljnošću i ozbiljnošću. Autorka pokazuje da i sama veoma dobro vlada teorijskim aparatom i materijom o kojoj piše. Stavljajući naučni rad Špire Kulišića u dvostruki kontekst – sopstvenog vremena i naučnih dostignuća, Gordana Gorunović nam prezentira niz pitanja i problema vezanih za našu tradicijsku kulturu, koja su bila u samom centru naučnih ispitivanja Kulišićevog doba i koja su danas možda izgubila aktuelnost – zbog toga što se fokus istraživanja pomerio mahom ka urbanoj, savremenoj svakodnevici – ali ne i relevantnost, i na koja suštinski odgovori nisu dati. To nas navodi na razmišljanje o tome koliko stvarno poznajemo sopstvenu tradiciju, koliko uopšte zaista možemo da je poznajemo s obzirom na fragmentarnost istorijskih izvora i koliko se, upravo zbog praznina u tim izvorima, u naučnu interpretaciju upliće ideologija – što važi kako za Kulišića, tako i za one sa kojima on polemiše. Sama autorka ovom knjigom uspeva da popuni neke praznine – onu koja se tiče istorije srpske etnologije, naročito u periodu od pedesetih do osamdesetih godina XX veka, a posebno onu koja se odnosi na implicitnu i eksplicitnu ulogu dijalektičkog materijalizma u formulisanju njenih teorijskih osnova toga doba, ali i onu koja se tiče primene istorijskog i biografskog metoda na istoriju same discipline. Ovaj rad je primer temeljnosti, ali i plodonosnosti takvog istraživanja. Zbog svega rečenog, uprkos samo naizgled neatraktivnoj temi, ova knjiga će svakako naći put do zainteresovanog čitaoca.
Mladena Prelić