Sahrana jednog mita

12.01.06 NIN

Prvo objavljivanje kod nas knjige Bogoljuba Kočovića o žrtvama Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, podstaklo me je da još jednom pokrenem pitanje tih žrtava, koje ni do danas nije zadovoljavajuće rešeno. Pre svega, postavlja se pitanje zašto su naučne ustanove i naučnici u socijalističkoj Jugoslaviji izbegavali da se bave tim problemom i zašto je o tome prvi napisao i objavio knjigu čovek iz dijaspore, pored naših brojnih istorijskih instituta i statističkih zavoda?

Proučavajući zločine okupatora i njihovih saradnika u Srbiji u periodu okupacije 1941-1944. godine, šezdesetih godina prošlog veka došao sam do uverenja da se tada važeći broj stvarnih gubitaka Jugoslavije u Drugom svetskom ratu od 1 706 000 ne može dokazati postojećim dokumentima. Bilo je prerano da to objavim jer sam već bio izložen kritikama u javnosti da smanjujem broj žrtava u Srbiji i postojala je opasnost da budem proglašen za onog koji umanjuje žrtve Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, a time i doprinos Jugoslavije pobedi nad fašizmom. Bio je već stvoren mit o tim žrtvama i mnogi ljudi su u njega verovali. Kasnije sam saznao da su statističari smatrali da je to demografski a ne stvarni gubitak, ali da ga je Kardelj shvatio kao stvarni gubitak i izneo ga na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1946. godine. Prihvatio ga je i Tito i prvi put izneo u svom govoru u Jesenicama iste godine.

Posle oslobođenja Jugoslavije KPJ je, prenebregavajući provaliju između srpskog i hrvatskog naroda, koju je ostavio ustaški genocid nad srpskim narodom, onemogućavala da dođe do razjašnjenja broja žrtava kod pojedinih naroda u Jugoslaviji, pa se nisu planski i organizovano istraživali gubici Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Država i partija nisu pokazivale interes da se to prouči, jer bi to, navodno, vodilo oživljavanju potisnutog nacionalizma kod pojedinih a posebno srpskog naroda u Jugoslaviji i poremetilo bi isforsirano bratstvo i jedinstvo i uspostavljeni zaborav. Vladala je atmosfera uravnilovke po kojoj smo se svi podjednako borili za slobodu, a takođe srazmerno stradali, te da nećemo da se prebrojavamo. Taj, olako izrečen, znatno veći broj žrtava nego što se u stvarnosti dogodio, koji je pred svetskom javnošću trebalo da svedoči o našem doprinosu pobedi nad fašizmom, unutar zemlje se pretvarao u mit koji nisu bili zainteresovani da ruše ni država ni naučne ustanove. Pojedinci su bili nemoćni da nešto urade, pa su ti podaci ušli i u sve enciklopedije. Upravo to potiskivanje istine o žrtvama vratilo se kao bumerang jer je dovelo, uz ostale uzroke, do eksplozije nacionalizma, odnosno do političkih manipulacija brojem žrtava i buđenja revanšizma krajem 80-ih godina i do ratova u mnogim jugoslovenskim sredinama početkom 90-ih godina.

Zbog toga nije nimalo slučajno što je prvu knjigu o žrtvama Jugoslavije u Drugom svetskom ratu napisao Bogoljub Kočović, Srbin iz dijaspore. Težinu i složenost zadatka kojeg se prihvatio, shvatio je tek tokom rada koji je trajao četiri godine. Od izvora je raspolagao samo popisima stanovništva iz 1931. i 1948. godine, dok su mu popisi žrtava u Jugoslaviji koji su vršeni posle rata bili nedostupni. A uz to, popis žrtava neposredno posle rata, koji je vršila Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, bio je nepotpun jer nisu bile registrovane žrtve protivnika NOP-a i nije bio u celosti sačuvan. Takođe, kada Savezna Republika Nemačka, prilikom pregovora sa Jugoslavijom o obeštećenju, broj od 1 706 000 žrtava nije prihvatila kao verodostojan, izvršen je ponovo popis žrtava 1964. godine. I ponovo je načinjen propust, jer nisu popisane sve žrtve, nego samo one koje su stradale od okupatora i njihovih saradnika i poginuli borci NOP-a. Izostavljene su i ovog puta žrtve četnika i kvislinga. Po ovom popisu Jugoslavija je imala samo 597 323 žrtve. To je delovalo šokirajuće na upravljače Jugoslavije i oni su zabranili njegovu upotrebu ne samo u javnosti nego i u nauci. Zbog toga je Kočović kad je pisao ovu knjigu, u nedostatku “banke imena”, bio prinuđen da proračune gubitaka vrši na osnovu matematičke metode, upoređujući statističke popise stanovništva iz 1931. i 1948. godine, uz uvođenje pretpostavki o mogućem priraštaju stanovništva i odseljenim građanima u tom razdoblju da bi dobio demografske i stvarne gubitke Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, odnosno do popisa stanovništva 15. marta 1948. godine.

Prema njegovim proračunima, stvarni gubici su iznosili oko 1 014 000 a demografski oko 1 925 000, uz napomenu da se radi o relativnoj istini i da navedeni brojevi mogu da variraju i do 250 000, gore ili dole. Interesantno je napomenuti da je Kočović svoju knjigu, objavljenu u Londonu 1985. godine, poslao u Jugoslaviju glavnim bibliotekama, novinama i časopisima i da se na nju niko nije osvrnuo, kao da nije postojala, sve dok nije objavljeno njeno drugo izdanje u Sarajevu 1990. godine.

Nezavisno od Kočovića i nešto kasnije, sličnom metodologijom došao je do približnih rezultata Vladimir Žerjavić u Zagrebu. Wegovi rezultati iznosili su oko 1 027 000 stvarnih i 2 022 000 demografskih gubitaka Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Kod nas u Srbiji tog zadatka se prihvatio Životije Đorđević, koji je 1997. objavio knjigu “Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svetskom ratu”. Za razliku od dvojice prethodno navedenih autora, on nije objasnio kojom se metodologijom služio da bi došao do konačnih rezultata – koji su neverovatni – da je Jugoslavija imala 2 825 000 demografskih gubitaka, a Srbi 1 820 000 demografskih i 1 607 000 stvarnih gubitaka u Drugom svetskom ratu. Što se tiče stvarnih gubitaka Srba, naročito su velike razlike u dobijenim rezultatima između Đorđevića, s jedne, i Kočovića i Žerjavića, s druge strane. Ti gubici se kod Kočovića kreću između 500 000 i 580 000, a kod Žerajavića oni iznose oko 530 000 srpskih žrtava.

Ovako velike razlike izazvale su Kočovića da napiše i objavi u Parizu 1998. godine posebnu knjigu pod naslovom “Nauka, nacionalizam i propaganda (Između gubitaka i žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.)” U njoj je kritikovao Đorđevića za brojne počinjene greške. Napisao je i da je to nevešto komponovana knjiga, neupotrebljiva u ozbiljnim radovima, i, u celini, “loš propagandni pamflet”. Usput je kritikovao i akademika Vasilija Krestića što je, kao recenzent, Đorđevićevu knjigu proglasio za “jedno od najboljih ostvarenja u odgonetanju zbivanja na balkanskim prostorima”.

Upoređujući rezultate u tri dosad objavljene knjige o žrtvama Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, može se zaključiti da je kasno za bilo kakve popise i pravljenja spiskova žrtava iz Drugog svetskog rata na prostorima bivše Jugoslavije, kako to traži Životije Đorđević, i da se ne može doći do potpune nego samo relativne istine. A njoj se najviše približio Kočović. Sa njegovom knjigom srušen je mit o 1 706 000 žrtava. Stvarni gubici Jugoslavije u Drugom svetskom ratu kreću se oko milion žrtava, od kojih su polovina bili Srbi.

Venceslav Glišić

03.09.05 Danas

Studija Bogoljuba Kočovića, u izdanju Otkrovenja, pokušaj nepristrasnog brojanja žrtava Drugog svetskog rata na prostoru ex-yu

Šezdeset godina od završetka Drugog svetskog rata došlo je vreme da se prouče izvori o izvesnim kontroverznim činjenicama, a broj žrtava u toku rata je često bio predmet manipulacije raznih režima. Knjiga Bogoljuba Kočovića, Sahrana jednog mita (Otkrovenje, Beograd, 2005), predstavlja naučno zasnovanu studiju koja na osnovu statističkih podataka nastoji da što približnije odredi stvaran broj žrtava svih jugoslovenskih naroda u Drugom svetskom ratu, i tako razbije mitove zasnovane na propagandi. Iako je prvo izdanje ove knjige izašlo još davne 1985. u Londonu, u to vreme ona je dočekana ćutanjem. Cifra od milion žrtava, do koje je Kočović u svojoj studiji došao, nije se slagala sa zvaničnom cifrom od milion i sedamsto hiljada, koja je u opticaju od 1947. Sa pojavom knjige Vladimira Žerjavića, Gubici stanovništva Jugoslavije u drugom svjetskom ratu (Zagreb, 1989), probudio se interes i za Kočovićevu knjigu, posebno jer su se rezultati dva istraživača relativno poklapali. Treće izdanje Kočovićeve knjige predstavlja kopiju prvog izdanja iz 1985, osim nekoliko ispravljenih štamparskih grešaka.
Kočović razlikuje demografske gubitke, nastale zbog niskog prirodnog priraštaja za vreme rata ili zbog raseljavanja, i stvarne žrtve, pale u borbi sa okupacionim snagama ili u građanskom ratu. Ukupan broj demografskih gubitaka on procenjuje na oko dva miliona, a stvarnih žrtava na oko milion. Ipak, kako se određeni podaci ne mogu precizno utvrditi, autor uvodi minimalni broj od 900.000 i maksimalni broj od 1.150.000 žrtava.
U predgovoru prvom izdanju, koji je uvršćen i u novo izdanje, Desimir Tošić ukazuje na teškoće koje je autor imao prilikom rada na ovoj knjizi: "Pisati o ratnim gubicima jedne nacije ili jedne države moglo bi se načelno smatrati statističkim poslom uobičajene prirode. Međutim, taj posao u našem društvu postaje izuzetno složen i težak." Pored toga što u okupiranoj zemlji nije bilo moguće beležiti i ispitivati broj i karakter žrtava, situacija se posle 1941. dodatno pogoršala građanskim ratom u kom su nastajale nove žrtve čiji je broj je bilo teško utvrditi. Druga otežavajuća okolnost je osobina našeg naroda koju slikar Mića Popović naziva "pogibeljomanijom", a to je strast da nas ima više mrtvih nego što je u stvarnosti bilo. Mitovi kod nacionalista svakog od jugoslovenskog naroda kažu da se žrtve nalaze uglavnom u jednom narodu, ili da su žrtve delo uglavnom jednog naroda. "Za mnoge takozvane nacionaliste među Srbima ovo će izgledati skandalozno mali broj", kaže autor.
Broj žrtava je opet izuzetno visok, kada se ima u vidu da je to milion izgubljenih života u jednoj višenacionalnoj zajednici koja je pre rata brojala 16 miliona. U broju od milion žrtava Srbi čine 500.000, Crnogorci 50.000, Hrvati 200.000, Muslimani 100.000, Slovenci 30.000, Makedonci 5.000, Jevreji 50.000, Romi 20.000, svi ostali 35.000. Višak Albanaca od 50.000, koji se pojavio između poslednjeg popisa prve Jugoslavije iz 1931, i prvog popisa druge Jugoslavije iz 1948, tek je kasnije rasvetljen, kada se saznalo da su Albanci masovno prelazili u Jugoslaviju za vreme okupacije.
Jedna od kritika je da autor nije uzimao u obzir "kvalitet žrtava" - da li su one ustaše, četnici, partizani... Kočović, koji je pravnik i statističar, naglašava da je glavni predmet njegove studije da ispita broj žrtava, a ne odgovornost pojedinih naroda ili pokreta. Velika rasprava je nastala i povodom broja žrtava u ustaškom logoru Jasenovcu. Kočović ne prihvata mogućnost da je 700.000 Srba stradalo u tom logoru, već broj žrtava procenjuje na između 370.000 i 400.000. Pored stradalih u koncentracionim logorima, a pre svega Jasenovcu, tu su ubrojane i sve osobe poginule u borbama četnika i partizana, ustanika i ustaša, kao i u borbi sa Nemcima, što opet znači da je svaki peti Srbin na teritoriji NDH izgubio život.
Delo posredno tretira probleme nacionalizma i načina na koji režimska propaganda utiče na nacionalna opredeljenja ljudi. Od posebnog značaja za to pitanje je dodatak Vladete Vučkovića, čoveka koji je umogome odgovoran za cifru od 1.700.000 žrtava. On opisuje kako je taj zadatak dobio od Kardelja 1947, kao student druge godine matematike, namerno odabran kao neiskusan. Broj do kog je došao predstavljao je ukupne gubitke, ali je protumačen kao broj žrtava, i zauvek ukorenjen kao mit.
Bogoljub Kočović je rođen 1920. u Sarajevu, magistrirao je ekonomiju na čikaškom Ruzveltovom univerzitetu, a doktorirao prava u Parizu. Od 1947. do 1952. je bio saradnik u francuskom Nacionalnom centru za naučna istraživanja (CNRS), a u SAD je deset godina radio na matematičkim i statističkim poslovima. Šezdesetih godina se vratio u Francusku, gde i sad živi. Među osnivačima je saveza Oslobođenje u Ženevi i Parizu, jedan je od prvih administratora i saradnika Naše Reči, a kasnije i član redakcije. Član je udruženja srpskih pisaca i umetnika, kao i Akcionog odbora za Demokratsku alternativu. Objavio je više istraživačkih studija, među kojima je i knjiga Nauka, nacionalizam i propaganda (Pariz, 1998). T. Spasić