01.01.17
Istorijski časopis
Monografija Praevalis: obrazovanje kulturnog prostora kasnoantičke provincije Ivana Stevovića, profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu, predstavlja vredan prilog proučavanju kulturne istorije južnog dela istočne jadranske obale i njenog zaleđa. Izneseni sud zasnovan je prevashodno na činjenici da je autor uveo značajnu metodološku novinu u istraživanje jednog osobenog geografskog i kulturnog prostora antičkog sveta i potom zasebne administrativne jedinice u okviru Rimskog carstva. Umesto pisanih istorijskih izvora o ovoj regiji, uopšte oskudnih i nepouzdanih, naglasak je u studiji prebačen na postojeće i do sada dostupne materijalne tragove ostvarenja vizuelnog izraza na naznačenom području. Takvim inovativnim pristupom istorijski izvori vizuelne prirode pokazali su se daleko „rečitijim“ nego što su to epigrafski i druge vrste pisanih izvora i dokumenata u pokušaju sagledavanja sveobuhvatne slike izgleda antičkog prostora koji se protezao u rasponu od Boke Kotorske do Skadarskog jezera.
Data teritorija utemeljeno je prikazana kao sredina od davnina prožeta dinamničnim kulturnim interakcijama autohtonog stanovni štva i, pre svega, grčkog sveta, čije su posledice „dugim taloženjem“ doprinele konstituciji njenog slojevitog i višedimenzionalnog identiteta. Tokom druge polovine 1. veka pre n. e., kada je Rim postepenom ekspanzijom konačno u dubinu ovladao severistočnom stranom Otrantskih vrata, započela je njena sistemska romanizacija, proces kojim je zatečeno ilirskohelenističko nasleđe trebalo biti preoblikovano i integrisano u nove okvire rimske države i prilagođeno suverenitetu njenih institucija. Na taj način došlo je do odlučnog dopunjavanja i usložnjavanja njenog već duboko sedimentiranog identiteta. Takva okolnost doprinela je razvoju neometanije i bezbednije ekonomske i kulturne razmene pomorskim putem južnog dela istočne obale Jadrana sa različitim, naročito istočnim, delovima Rimskog carstva, čime će se otvoriti prostor za akumulaciju novih tekovinskih naslaga na već postojeće u okviru prostora o kome je reč. Prema tome, kulturnu istoriju teritorije koja će u kasnoj antici biti omeđena granicama samostalne rimske provincije I. Stevović nedsvosmisleno reflektuje u pravcu propitivanja konstitucije njenog identiteta. Kao zaključak izneseno je mišljenje da nastanak Prevalisa kao zasebne rimske administrativne jedinice i njeno odvajanje od provincije Dalmacije u određenoj meri proističu iz specifičnog regionalnog identiteta prostora koji je obuhvatila, iz više razloga različitog u odnosu na prethodno pomenutu provinciju.
Najveći gradovi provincije Prevalis bili su Doclea (Dokleja), Scodra (Skadar) i Olcinium (Ulcinj), dok je na zapadu moguće zahvatala Butuu (Budva) i Risinium (Risan), a na istoku Lisos (Lješ). Od svih tih centara, danas jedino lokalitet Dokleje sa svojom okolinom zbog izvesnog stepena očuvanosti arheoloških ostataka može da pruži temeljniji uvid u život ove kasnoantičke provincije. Iako je grad Dokleja po vremenu svog nastanka, karakteru i strukturi čisto rimski urbs, ambijent Prevalisa nastavio je da čuva svoju istinski kosmopolitsku prirodu i u jednom izmenjenom istorijskom kontekstu. Proučavajući arhitektonske dijalekte građevinskih kompleksa u Dokleji i Doljanima i primenjujući komparativni metod, zasnovan na uočavanju morfoloških i funkcionalnih analogija između tipova građevina u sredinama geografski relativno dalekim, ali kulturno vrlo povezanim, I. Stevović je uočio oblast Antiohije kao jedno od glavnih izvorišta arhitektonskih formi navedenih lokaliteta, što je činjenica koja potvrđuje jako prisustvo sirijske dijaspore na tom prostoru u periodu kasne antike. Oslanjanjem na dosadašnje rezultate arheoloških istraživanja, Ivan Stevović svojom monografijom pokazuje koliko plodonosan može da bude dijalog različitih disciplina.
Od fragmenta podnog mozaika kasnoantičke vile u Mirištima kod Petrovca do arhitekture bazilike A u Dokleji i martirijuma u Doljanima, postoji niz materijalnih svedočanstava koja, posmatrana kao vizuelni simboli u kojima su sublimirani istorijski tokovi i kulturne interakcije prevalitanskog prostora, odlučno upotpunjuju i proširuju savremena saznanja o ovoj specifičnoj regiji u doba antike, naročito o onim pojavama o kojima ne postoje pisani izvori, o onome o čemu skoro ništa nije ostalo zabeleženo, ali što je do danas ipak ostalo na izvestan način vidljivo.
Miloš Ćipranić
