Portret umjetnika kao političkog disidenta: život i djelo Aleksandra Petrovića

04.04.18

Letopis Matice srpske Knjiga 501, sveska 3, mart 2018.
Da bi se opisalo stanje u koje je dospela savremena srpska kinematografija, verovatno je sasvim dovoljno navesti podatak kako već godinama nijedan naš film nije prikazan u nekom od brojnih programa najznačajnijeg svetskog filmskog festivala u Kanu. Istina, prošle godine, u okviru selekcije Kan klasik, prikazana je nova, digitalizovana kopija filma Skupljači perja Aleksandra Saše Petrovića. Ova svečana projekcija upriličena je povodom pedesetogodišnjice trijumfa jednog od najvećih srpskih filmskih reditelja, koji je te daleke 1967. godine za ovo svoje remek¬delo nagrađen Gran prijem velikog kanskog žirija. Festivalskoj publici se poklonila glumica Olivera Katarina, koja je, prema izveštajima naših medija, „na oduševljenje prisutnih na prijemu organizovanom u čast ponovne kanske projekcije kultnog Petrovićevog filma zapevala u svetu i dalje prepoznatljivu pesmu ’Đelem, đelem’”. Tako je, uprkos činjenici da je Petrovićev film potom prikazan u bioskopima širom Francuske, i ta prilika da se svetska javnost podrobnije upozna sa vrhunskim dometima naše kulture pretvorena u nižerazredni estradni događaj.
Međutim, obeležavanje pola veka od nastanka jednog od najznačajnijih filmova srpske kinematografije još jednom je potvrdio kako svu tromost i nedovoljno angažovanje celih institucija kod Srba često nadomesti samopregorni trud izuzetnih pojedinaca. Jer, dok su se nadležni hvalili uspelim kanskim „Skupljači perja partijem”, naša kultura je postala bogatija za knjigu Vlastimira Sudara Portret umjetnika kao političkog disidenta: život i djelo Aleksandra Petrovića, koju je pod uredništvom vrednog Miroljuba Stojanovića objavio Filmski centar Srbije.
Reč je o studiji koja je prvo napisana na engleskom jeziku, a na osnovu Sudarove doktorske disertacije koju je odbranio 2007. godine na Univerzitetu u Sent Andreji u Škotskoj, u okviru projekta Balkanski film. Knjiga je prvo objavljena u Engleskoj, a potom i u SAD, da bi je Sudar sada preveo na srpski i omogućio nam da upravo na pedesetogodišnjicu pojavljivanja najpoznatijeg Petrovićevog filma uronimo u svetove njegove velike umetnosti, ali i da se još jednom suočimo sa načinom na koji svet već skoro tri decenije gleda na sve što dolazi sa ovih naših prostora. Jer, dok za domaće poštovaoce filmske umetnosti Sudarova knjiga predstavlja prvorazrednu priliku da se do najsitnijih detalja upoznaju sa svim fazama Petrovićevog umetničkog stvaralaštva, znatiželjni inostrani čitalac će u njoj pronaći potvrdu svojih već odavno uvreženih dvodimenzionalnih predrasuda o uzrocima i načinu raspada Jugoslavije.
Da ne bude zabune, Vlastimir Sudar je uradio odličan posao! Njegova studija našoj filmskoj publicisti može da služi samo na čast, te kao veliki i snažan podsticaj da u izdanju Filmskog centra Srbije u godinama koje dolaze dobijemo znalački napisane monografije posvećene mnogim relevantnim domaćim filmskim stvaraocima (ipak, pre svega filmskim rediteljima!).
Iako se odlučio da Petrovićev opus posmatra i tumači u svetlu političkih i istorijskih dešavanja, Sudar ni jednog jedinog trenutka nije dopustio da bilo koji diskurs nadvlada onaj filmofilski, pa smo u ovoj studiji pre svega dobili uzbudljivu, autentičnu i tačnu priču o životu i delu jednog od najvećih i najznačajnjih naših umetnika dvadesetoga veka. Tako pred sobom imamo podrobnu priču o nastanku i recepciji svih Petrovićevih filmova: od njegovih kratkih radova, zatim prvih dugometražnih igranih filmova, potom prelomnog filma Tri, zatim slavnih Skupljača perja, osporavanog i oklevetanog Biće skoro propast sveta, pa sve do stranih koprodukcija Majstora i Margarite i Grupnog portreta s damamom, i na samome kraju nedovršenih Seoba.
Upustivši se u čitanje Petrovićevog opusa i u ključu odnosa vlasti i umetnika, Sudar je ne samo uspeo da dopre do srži njegove filmske poetike već i da dokaže kako se od doba nastanka Skupljača perja do današnjih dana u tom odnosu, zapravo, nije promenilo gotovo ništa. Promenila su se imena i teritorije nekih država, njihova društvena uređenja, ali to nije umanjilo potrebu umetnika da govore o pitanjima čovekove slobode unutar ovih, suštinski, represivnih i regresivnih političkih sistema.
Politički sistem SFRJ bio je složen koliko i svi ostali politički sistemi. I dok je s jedne strane bio neumoljiv i represivan, s druge strane je omogućio razvoj bogate i vredne umetničke scene. Ni skoro trideset godina nakon konačnog raspada tog sistema gotovo da nema onih koji su spram njega ravnodušni. Bilo da se radi o najpovršinskijoj jugonostalgičnosti ili pak jugofobičnosti, ili o stručnim, dubinskim analizama načina funkcionisanja tog sistema ili uzroka njegovog brzog raspada, o prostoru i vremenu u kome su, između ostalog, nastajali i filmovi Aleksandra Petrovića i danas se govori sa neizbežnom dozom strasti.
„Prostor i vrijeme koje smo izgubili...” pominje i Vlastimir Sudar u posveti knjige svojim roditeljima, pa nam time daje mogućnost da njegovu kapitalnu studiju čitamo i kao priču o nastanku, razvoju i propasti jedne države, ali i kao pionirski pokušaj indirektnog suočavanja sa nasleđem koje su nama ostavila „deca komunizma”.
A reditelj Aleksandar Saša Petrović jeste bio tipično „dete komunizma”. Poput većine jugoslovenskih umetnika koji su svoje prve stvaralačke korake napravili u prvim posleratnim godinama, i Petrović je sazrevao pod presudnim uticajem leve ideje. Njegovi prvi filmski koraci potpuno su u znaku lenjinističkog shvatanja značaja i zadataka sedme umetnosti.
Međutim, pažljivo analizirajući te prve Petrovićeve kratke filmove (od kojih neke sada možemo pogledati zahvaljujući internetu), Sudar u njima pronalazi klicu onih njegovih kasnijih, klasičnih ostvarenja, kako na sadržajnom, tako i na poetičkom planu. Analizirajući i Petrovićev kratki dokumentarni film o slikaru Petru Dobroviću, Sudar nas nedvosmisleno upućuje na jedan od najvećih umetničkih dometa rediteljevog opusa, a to je izražena i samosvojna likovnost svakog njegovog kadra.
Hronološki prateći Petrovićev „razvojni put”, studiozno prilazeći svakom njegovom realizovanom ali i nerealizovanom radu, Sudar sve intenzivnije počinje da stvara ogledalo u kome se iz stranice u stranicu, iz godine u godinu, iz filma u film pomalja „portret umjetnika kao političkog disidenta”. Tragajući za svim najzačajnijim odlikama Petrovićeve filmske poetike, pravovremeno ukazujući na karakteristične narativne tokove, na motive i njihove varijacije koji se „sele” iz filma u film, Sudar ujedno donosi i priču o položaju umetnika u jugoslovenskom socijalističkom društvu i o odnosu rukovodećih i ideoloških struktura takvog društva prema umetniku, te nas suočava sa svojevrsnim „grupnim portretrom s izgubljenim prostorom”.
Ovakav, „dvosmerni” način tumačenja cele jedne istorijske epohe nije nov. Navedimo tek dokumentarni film Mile Turajlić Sinema komunisto i igrani film Dinka Tucakovića Doktor Rej i đavoli. Ono što ovu knjigu Vlastimira Sudara ipak razlikuje od tih ostvarenja jeste pre svega sam predmet njegovog interesovanja, ali i način na koji su ispričane te dve, usko povezane priče. Zahvaljujući takvom pristupu, Sudar je uspeo da kristalno jasno povuče demarkacionu liniju između postupaka vlasti i reakcija umetnika na te postupke. Upravo ta linija jeste potvrda umetnikovog prava, ali i obaveze da svojim delom ukaže na svaki pokušaj ograničavanja čovekove slobode.
Aleksandar Petrović je bio upravo takav umetnik. Uvek na strani čoveka, on je istrajao u svojoj nameri da snima filmove u kojima će iznova biti ispitan odnos između čovekove težnje za slobodom i represivnog aparata koji tu slobodu neprestano guši. Sudarova priča o njegovom životu i o njegovim filmovima zapravo je još jedna priča o tom odnosu.
U toj priči po svome karakteru i posledicama sigurno se izdvaja „epizoda” u vezi sa filmom Plastični Isus Lazara Stojanovića, dok je trivia koja govori o autorstvu scenarija za film Emanuela 2 gotov predložak za kakvo novo književno ili, što da ne, filmsko delo.
Jedina zamerka koja bi mogla da se uputi piscu ove izvanredne knjige o velikom reditelju tiče se prilično ograničenog broja relevantnih izvora na koje se pozivao kada se upuštao u tumačenja šire i uže geopolitičke situacije na tlu bivše Jugoslavije. Citirajući istoričare i publiciste koji su sve ono što se dešavalo pre, tokom i nakon raspada SFRJ tumačili sa stanovišta pobednika u tom sukobu, Sudar je sigurno zadovoljio znatiželju zapadnog čitaoca, ali je time domaćeg čitaoca još jednom suočio sa gomilom ovlašnih i paušalnih ocena kojima nam je, sva je prilika, mesto „loših momaka” zagarantovano.
Ali, zar i ta činjenica nije još jedan dokaz o gotovo matematičkoj preciznosti sa kojom se može dokazati kako nijedna ideologija ne dozvoljava ni najmanji disonantni ton? I kako mi danas i dalje kolektivno ispaštamo zbog odbijanja da se povinujemo ama baš svim adetima novoga svetkog poretka, tako je Aleksandar Petrović ispunio svoju disidentsku sudbinu ne pristajući ni na ideološke zahteve nekadašnjih vladajućih struktura, ni na neke od zahteva producenata njegovih filmova nastalih van Jugoslavije.
Vodeći do poslednjeg dana borbu i sa jednima i sa drugima, nije uspeo da dovrši svoje životno delo, pa smo tako ostali uskraćeni za njegovu filmsku adaptaciju Seoba Miloša Crnjanskog. Kako kaže Vlastimir Sudar, iako je ovaj film prikazan nekoliko puta na velikom platnu, a potom i kao televizijska serija, mi do danas, zapravo, nismo videli i verovatno nikada nećemo ni videti onu konačnu, autorsku verziju ovog Petrovićevog, kako se to kaže, testamentarnog filma.
Za utehu, sada imamo ovu vrednu i tako potrebnu knjigu.
Njeno pojavljivanje na pedesetogodišnjicu prikazivanja Skupljača perja u Kanu može samo da pomogne nekim mladim, još uvek nepoznatim filmskim stvaraocima u pokušaju da stvore svoju poetiku i istraju u nastojanju da nikada ne izgube osvojeni prostor stvaralačke slobode onako kako je to činio Aleksandar Petrović.
Vule Žurić