Od birokratije do diplomatije

01.04.19 Institut za noviju istoriju Srbije

Kao više-manje u svim istoriografijama, diplomatska istorija je u srpskoj i jugosovenskoj istorijskoj nauci imala uvek istaknuto mesto. To je razumljivo budući da je ta grana moderne istoriografije jedna od najstarijih. S druge strane, istorija diplomatske službe, koja je i drugde privlačila manju pažnju nego istorija političkih odnosa među državama, kod nas je samo povremeno i fragmentarno bila predmet naučnog interesovanja. Zbog toga je knjiga Srđana Mićića, koja predstavlja dorađeni deo njegove mnogo obimnije doktorske teze, gotovo pionirski poduhvat na našim prostorima.
Knjiga je podeljena na uvod, sedam tematskih poglavlja i zaključak.
Uvod (7–17), koji je obeležen kao prvo poglavlje, predstavlja upoznavanje sa temom knjige, a u sebi sadrži i pregled postojeće literature o njoj, osvrt na arhivske fondove koji su korišćeni u istraživanju, kao i zahvalnost autora pojedincima i ustanovama koje su omogućile njegov rad.
U drugom poglavlju (19–39) autor na osnovu relevantne literature daje sažeti pregled nastanka i razvoja moderne evropske diplomatije; treće (41–59) je posvećeno istoj temi u srpskim okvirima, tj. organizovanju i funkcionisanju srpske diplomatske i konzularne službe od početka XIX veka do Prvog svetskog rata. Četvrto poglavlje (59–72) upoznaje čitaoca sa najvažnijim tvorcima jugoslovenske spoljne politike: vladarom i ministarskim savetom (vladom). Uloga vladara (regenta pa kralja Aleksandra) i namesnika kneza Pavla u kreiranju spoljne politike Kraljevine SHS/Jugoslavije je bila ogromna – baš kao i u ostalim sferama političkog života. Aleksandar Karađorđević je imao neskrivenih autokratskih ambicija, pa se to odrazilo i na vođenje spoljne politike. Zbog toga je i mesto vlade u odlučivanju o spoljnopolitičkim pitanjima bilo drugorazredno.
U ovom poglavlju autor prikazuje taj odnos, a osvrće se i na neke ustanove vezane za ministarski savet koje će proizaći iz potreba vođenja spoljne politike.
Peto poglavlje je posvećeno ustanovi koja je suštinski i bila nadležna za sprovođenje spoljne politike koju su određivali vladar i ministarski savet: Ministarstvu inostranih dela (odnsono poslova) (73–132).
U dosta obimnom poglavlju Mićić je minuciozno rekonstruisao organizaciju ovog važnog ministarstva, prateći njegove transformacije tokom dvadeset međuratnih godina. Ovaj deo knjige predstavlja najčistiji primer „istorije institucije“. Nasuprot njemu, naredno poglavlje (133–231) je najtipičniji primer društvene istorije diplomatske službe. Ono se bavi osobljem Ministarstva inostranih poslova: od načina odabira zaposlenih, preko njihovog obrazovanja, profesionalnih i moralnih kvaliteta, stranačke pripadnosti, protekcija, radnih navika do njihovog porodičnog i ljubavnog života i primera korupcije i zloupotreba. Iako postojeća dokumentacija nije potpuna, ono što je sačuvano omogućilo je autoru da naslika vrlo živu sliku ljudi u jugoslovenskoj diplomatskoj službi. Mićić je, koliko je to bilo moguće, rekonstruisao rođačke, partijske, zemljačke i nacionalne linije preko kojih se dolazilo u diplomatsku službu, ali i sve slabosti i teškoće do kojih je takav sistem (uz neodgovarajuće obrazovanje kadrova) dovodio.
Sedmo poglavlje centar pažnje premešta sa centrale na neophodne „udove“ diplomatske službe – diplomatska i konzularna predstavništva (231–357). Autorov postupak je i ovde sličan već primenjenom u prvoj polovini knjige. Prikazan je kako institucionalno-normativni okvir tako i tehnička strana delovanja diplomatsko-konzularnih predstavništava.
Nastavak poglavlja nosi obeležja društvene istorije i prikazuje prostorije u kojima su predstavništva delovala i ljude koji su obavljali diplomatsko-konzularne poslove, način njihovog rada, ponovo sve do primera korupcije i incidenata.
Poslednje poglavlje (357–439) se bavi „dopunama“ diplomatskog aparata u vidu vojnih i drugih atašea, te službene novinske agencije „Avala“ i Centralnog pres-biroa. Svi su oni služili sprovođenju pojedinih aspekata vladine spoljne politike, a najviše prikupljanju i širenju informacija. Na osnovu svog istraživanja autor zaključuje da saradnja među ovim subjektima nije bila najbolja.
Glavni tekst se završava Zaključkom (441–444), koji je s obzirom na obim knjige i ogromno bogatstvo sadržaja ispao nedopustivo kratak i uopšten. Sledi impresivan spisak korišćenih izvora i literature (445–468) i imenski registar (469–482).
Knjiga Srđana Mićića o jugoslovenskoj diplomatskoj službi u razdoblju između dva svetska rata predstavlja novinu u našoj istoriografiji. U pogledu obima zahvata teme, ona je jedinstvena. Autor se potrudio da u dubinu i širinu, korišćenjem praktično sve sačuvane arhivske građe i obimne literature, prouči funkcionisanje jugoslovenske diplomatsko-konzularne službe. Pri tom nipošto nije ostao na suvoparnoj istoriji insitucije, već je veliki deo knjige posvetio društvenoj istoriji te važne ustanove i živim ljudima koji su u njoj delovali. Zahvaljujući obilju primera, on je dao vrlo živu sliku jugoslovenske diplomatije: od imenovanja, preko obrazovanja, do funkcionisanja službe, odnosa prema dokumentima, poverljivim informacijama i novcu, pa do bračnih prevara i (ne)kolegijalnih opanjkavanja. Sve to će omogućiti čitaocima da steknu uvid u funkcionisanje ove važne službe, ali i da dopune svoja znanja o funkcionisanju jugosovenske države u međuratnom periodu. Na osnovu ovakvog dubinskog prikaza jugoslovenske diplomatije i neke njene odluke i postupci koji su već poznati iz dosadašnje literature će biti sagledani u novom svetlu i verovatno bolje shvaćeni. Ukratko, radi se o vrlo solidnom, gotovo pionirskom delu, koje će postati nezaobilazno štivo budućim istraživačima kako jugoslovenske diplomatije i međunarodnih odnosa tako i istraživačima društvene istorije ovog perioda. Treba se nadati da će ga, sem njih, čitati i oni koji se pripremaju za diplomatsku službu ili se u njoj već nalaze, budući da su mnoge pojave i problemi u funkcionisanju ove službe o kojima Mićić piše vanvremenski.
Zoran JANjETOVIĆ
TOKOVI ISTORIJE 1/2019