01.01.00
Politika 15.01.2000.
Tradicija i skrnavljenje
Ikona u ovom vremenu
"Novo čitanje ikone", priredio Dejan Sretenović; izdavač: "Geopoetika", Beograd, 1999.
Šta je zapravo ikona, u čemu su suštinske razlike između vizantijske i evropske teorije slike, koji je značaj vizantijske tradicije za modernu umetnost, u kakvim se vidovima ispoljava skrnavljenje ikone - samo su neka od pitanja koja pokreće zbornik tekstova naslovljen "Novo čitanje ikone", koji je priredio istoričar umetnosti Dejan Sretenović, u kome su, pored njegovog uvodnog razmatranja, sadržani i tekstovi koje potpisuju Branislav Anđelković, Stiven Ban, Katrin Beker, Glen Boumen, Branislav Dimitrijević, Bojana Pejić, Mileta Prodanović, Branimir Stojanović, Sreten Ugričić, Jovan Čekić i Žan-Luj Šefer.
Reč je, u stvari, o knjizi koja se bavi vizantijskom ikonom ne samo kao religioznom slikom i verskim objektom već koja interpretira sam pojam ikone pokrivajući široko područje izražavanja i obuhvatajući čitav kompleks iskaza koji se tiču kako umetnosti, slikarstva, filma, fotografije, tako i različitih sfera života, pop kulture i ideologije. Pokazuje time, u prvom redu, da je vizantijska tradicija prisutna u našem vremenu u nekim drugim formama i da se elementi ikoničke prezentacije mogu naći u različitim oblastima, da su gotovo svuda oko nas. Pri tome, razumevanje ikone u ovoj knjizi neminovno je utemeljeno na suštini spora koji je tokom dva veka vođen između ikonoboraca i ikonoklasta oko ključnih pitanja o prirodi ikone.
Vizantijsko i moderno
Jedna od brojnih značajnih tema ove knjige svakako je ona kojom se bavi Branislav Dimitrijević, nastojeći da odredi relaciju i obrazloži paralele između vizantijske ikone i modernog slikarstva. Ovaj autor, naime, u svom tekstu prevashodno ide za tim da pokaže kakvog je upliva imala vizantijska tradicija, kao i tradicija ruskog ikonopisa u stvaralaštvu ruske avangarde, pre svega, Maljeviča, i uopšte razmatra pitanje ikoničnosti suprematizma, pitanje značaja ikone kao modela za apstraktnu sliku, objašnjava šta je slično u jezicima vizantijske umetnosti i apstraktnog slikarstva itd.
Da je Vizantija preko ikone prisutna i u modernističkom slikarstvu na Zapadu Stiven Ban obrazlaže na primeru estetičkih teorija i religijskog slikarstva Morisa Denija, dok tekst Jovana Čekića - u traženju sličnosti između vizantijske ikone i pozorišne scene kako je viđena na Kunelisovim fotografijama i insistiranjem na zasnovanosti njegovih instalacija na modelu ikone - sadrži dosta od konstrukcije. Da bi u tom smislu Branimir Stojanović otišao još dalje, pokušavajući da objasni kako je posmatranje sveta glavnog junaka Hičkokovog filma "Dvorišni prozor", u stvari, pogled "s one strane vizantijske ikone".
Ikoničko i svakodnevno
Drugi blok tekstova zastupljenih u ovom zborniku pokazuje kako se elementi ikoničke prezentacije mogu naći u svakodnevnom životu (hodočašća, verski rituali, euharistija) i posebno se bavi ikonom u službi ideologije. Reč je o čitavom nizu pitanja kao što je konstruisanje kulta ličnosti (kult Lenjina, Staljina, Tita), konceptu ikone kao kultne slike vođe, vladarskom portretu ili o liku lidera kao ikoni i predmetu obožavanja, ali i kao profanoj, političkoj slici. U isti mah reč je i o brojnim načinima skrnavljenja ikone, o njenoj trivijalizaciji time što se ona premešta u društveni milje i koristi neprimereno svojoj sakralnoj funkciji.
U tekstu Bojane Pejić upravo je studiozno i argumentovano prikazan, moglo bi se reći, čitav tok ikonizacije predstave Tita, kao što je i u izvanrednom tekstu Milete Prodanovića obrazloženo skrnavljenje svetinje i uopšte zloupotreba vrednosnih parametara. Beli anđeo iz Mileševe na etiketi koja reklamira pivo BIP ili borci jedne paravojne jedinice kao manekeni na zidnom kalendaru samo su neki od tih primera.
Ovim prikazom, razume se, nije moguće obuhvatiti sve aspekte sa kojih autori knjige pristupaju razumevanju ikone, nalaženju relacija i sličnosti između ikone i novih formi izražavanja koje često nisu vidljive na prvi pogled. Međutim, u svakom slučaju, reč je o knjizi u kojoj su izložena često veoma zanimljiva, ponekad smela, ponekad iskonstruisana i nedovoljno utemeljena zapažanja o preuzimanju tradicionalnih simbola i modela i njihovom modifikovanju unutar savremenog konteksta. Najzad, i o knjizi koja, pre svega, postavljanjem ikone u žižu savremenih interesovanja, dovođenjem u vezu savremene umetnosti sa vizantijskom vizuelnom tradicijom, kao i ukazivanjem na ikone našeg vremena, bez sumnje, zaslužuje pažnju.
Mirjana RADOJČIĆ
