01.01.00
Rec
Septembar 1997
#38
Divna Vuksanovic
O "uzdizanju" ukusa
FILOZOFSKI POJMOVNIK, zajedno sa sabranim estetickim ogledima, cini saroliki izbor tekstova Milana Damnjanovica koji je sam autor sacinio i pripremio za stampu, ne docekavsi za zivota njihovo kompletno objavljivanje. Kako u "Prologu" ove posthumno publikovane knjige autor kaze, imajuci u vidu celinu svog spisateljskog opusa i mnogostrukost kao osnovnu strategiju vlastitog delovanja u tekstu, problematicna selekcija i redosled izlaganja materijala koji su se u ovoj knjizi pojavili potekla je iz njegovog ambivalentnog, odnosno radikalno podeljenog interesovanja za, s jedne strane, fenomenoloski pravac savremene filozofije, inspirisan naucnim pogledom na svet Edmunda Huserla, i s druge, za estetiku kao zasebnu filozofsku disciplinu, s posebnim osvrtom na tzv. "teoriju ukusa", cime je prenebregnut zahtev za koherentnoscu knjige u interesu njene apsolutne tematske i problemske polimorfije.
Postujuci upravo ovakvu pocetno ustanovljenu motivaciju pisanja i izlaganja estetickih ideja, knjiga-recnik Milana Damnjanovica koncipirana je tako da, priznajuci nuznost stroge pojmovne analize, najpre nalikuje vokabularu temeljnih estetickih kategorija, ali, u isto vreme, ona dopusta i mogucnost za esejizaciju estetickih problema koji se neprestano otvaraju pokusajima daleko manje formalno obavezujucih filozofskih interpretacija, nego sto je to uobicajeno kada su u pitanju filozofske i esteticke studije klasicnog tipa.
Ovaj diskontinuirani i skokovito uskladjeni nacin izrazavanja osnovnih filozofsko-estetickih ideja Milana Damnjanovica, od pojednostavljenih etimolosko-terminoloskih pregleda koji definisu pojmove kao sto su: "estetika", "ukus", "lepo", i dr., sve do takvih kompleksnih tumacenja koja dopiru do same granice filozofskih interpretacija, pretacuci se u literaturu ili knjizevnu odnosno likovnu kritiku i ogled (tekstovi odnosno delovi tekstova i refleksija o Andricu, Crnjanskom, Pavicu, Simovicu, Samurovicu, Mojovicu), u prilicnoj meri otezava pracenje osnovnih postulata koje ovaj specificni konglomerat terminoloskih i estetickih studija citaocu nudi na analiziranje, istrazivanje i kriticko preispitivanje. Aktuelni filozofski interes "povratka estetici", kako ga je u nasem veku definisao Mario Perniola, Damnjanovic vidi u rasponu od delovanja sofiste Gorgije, koji se u njegovoj interpretaciji pojavljuje kao istorijski utemeljivac estetike jos u antickoj Grckoj, preko Aleksandra Baumgartena koji prvi nominalno uvodi i definise pojam estetike, i njegovog znacajnog istorijskog pandana sa nasih kulturnih prostora -- Dositeja Obradovica, sve do izvodjenja "obrta ka modernoj estetici" za koji je zasluzan, pre svih, Fridrih Nice ali i citava filozofija Moderne, potom potpune estetizacije teorije od strane "frankfurtovca" Teodora Adorna i, konacno, postmoderne apologije nihilizma koja metodskim putem zadobija najrazlicitije estetske likove i manifestacije.
Formalni osnivac estetike, a to je, prema Damnjanovicevom misljenju, proslavljeni sofist Gorgija, retoricki uvidjajuci svu paradoksalnost tzv. "estetskog privida", koji se za anticko doba pokazuje kao konstitutivni momenat poetike grcke tragedije, nosilac je onog duha prosvecenosti citave starohelenske epohe koji ponovo ozivljava i u Dositejevom dobu, a ciju dijalektiku dalje transparentno demonstriraju Adorno i Horkhajmer u svojoj Dijalektici prosvetiteljstva. Dositejeva "teorija ukusa", naime, upravo sugerise da je put ukusa koji se pridrzava tzv. estetskog imperativa zapravo sama perspektiva dijalektickog hoda duha, koji od "prirodnog ukusa" kao culne tj. estetske pojave stremi ka "moralnom ukusu" kao duhovnoj pojavi objedinjujuci naposletku "um I srce" odnosno vodeci ka estetoumiju -- umu koji se vraca svojoj izvorno culnoj sferi, odnosno culnosti koja dijalektickim naporom pojma vremenom postaje umna. Barokni odnos subjekta prema culnosti, kao i globalna intencija veka prosvetiteljstva ka konacnoj realizaciji povesti u medijumu duha odnosno uma, preplicu se kod Dositeja u jedinstvenoj ideji estetoumija, tj. estetskog uma.
Ovo novo glediste estetskog uma, prema tvrdnjama Milana Damnjanovica, kompenzuje mnostvo metodskih nedostataka naucnog uma, drugim recima, bekonovsko-dekartovske, tj. novovekovne racionalnosti, ciju dijalekticku protivtezu predstavlja samo kao izdvojeni momenat u povesnom kretanju duha ka realizaciji tzv. "povesnog uma", a ne, kako bi se to na prvi pogled moglo ocekivati, ka samosvrhovitom hodu culnosti kao takve. Stoga Dositejeva zavodljiva maksima: "Hajdemo sad ko vkusu", izvedena iz medjunaslova teksta "O raznim stvarima, a najpre o ukusu", sazima, prema osecaju Milana Damnjanovica, citav program koji culnost treba da ostvari tezeci ka svojoj umskoj realizaciji, povezujuci pri tom na najevidentniji nacin "uzvisene" interese doba prosvecenosti, i estetiku kao posebnu filozofsku disciplinu.
Pripisujuci "ukusu" jedno a priori metafizicko svojstvo, Dositej pojam i fenomen ukusa tretira vidno dualisticki: kao "prirodni" i kao "moralni" ukus koji procesualno rezultira njihovim sintetizovanjem u najvisem, bozanskom bicu. Ovo sintetizovanje odvija se, naravno, u povesnom medijumu pojma. Prelazak "teorije ukusa" u estetiku zbiva se u Dositejevom ucenju na pragu moderne epohe u kojoj se dogadja globalna estetizacija kulture time sto se metodskim sredstvima premoscuje nekadasnji hijatus izmedju opazaja I pojma, odnosno culnosti i uma. Barokna stremljenja umetnosti XVII i XVIII veka i filozofija prosvetiteljstva koja ima poverenja u um i njegovo uzdizanje kroz povratak culnosti, uzajamno mesajuci svoje razlicito postavljene domene realizacije, tvore jednu sasvim novu povesnu situaciju u kojoj se estetsko i umno preplicu i sazimaju u prosirenom iskustvu tzv. estetskog uma.
Jos jedna, veoma znacajna "Dositejeva tema" zaokupila je istrazivacku paznju Milana Damnjanovica. Radi se o afirmaciji ideje tolerancije, i istoricnosti, kao kontekstu tumacenja svakog sistema vrednosti. Autor knjige smatra da se ideja tolerancije ne moze iscrpsti kako sa aksioloskog tako ni sa religijskog, politickog, kulturoloskog, ili ma kog pojedinacnog stanovista. Uopste uzevsi, vrednosti, pa tako i tolerancija (tolerare u doslovnom znacenju: trpeti), za Damnjanovica predstavljaju bitno istoricne fenomene, sto prakticno znaci da im se moze pripisati istorijska varijabilnost i relativnost u odnosu na kontekst pojavljivanja i razmatranja. Medjutim, Damnjanovic se u tumacenju pojma i ideje tolerancije zalaze za jednu bitnu korekciju, koja nije iskljucivo terminoloske prirode, vec duboko prodire u srz problema. Predlog ove izmene sastoji se u tome da termin tolerancija, koji kao filozofski pojam otvoreno sugerise kantovski misljenu intersubjektivnost, afirmisuci time drugog, odnosno jasno pledirajuci za stav i poziciju misljenja razlike, treba substituisati terminom "postovanje" (Hajnc Kimerle) ciji sadrzaj nije opterecen tradicijom nesporazuma (verskih, kulturnih, nacionalnih, politickih, i drugih) koji istorijski kruze oko reci i pojma tolerancije. U ovom duhu sagledan, tolerantan stav za Damnjanovica isto je sto i humano drzanje praktikovano u svakom istorijskom odnosno vrednosnom kontekstu. Dositej je u tom smislu ne samo primer koji zasluzuje izostrenu paznju savremenih istrazivaca nego i svetla paradigma u kojoj ukus zaista zadobija moralnu, odnosno jednu autenticno umsku i povesnu dimenziju.
