Između anarhije i autokratije

29.03.07 Vreme

Baš u trenutku kada se Srbija, po ko zna koji put, nalazi u političkim i grčevima pred izazovima novog veka, pojavila se knjiga Latinke Perović Između anarhije i autokratije (u izdanju Helsinškog odbora u Beogradu), da nam kroz sinergiju tridesetak eseja, koji su nastajali tokom poslednjih 25 godina, ponudi jednu pomalo sumornu dijagnozu o suštastvenoj prirodi problema ove države, koji samo neupućenima izgledaju kao danas iskrsli, a u stvari su stari i traju upravo zbog toga što nikad nije bilo dovoljno snage i pameti da se tim problemima priđe racionalno i da se na najkrupnija razvojna pitanja daju produktivni odgovori.

Naime, i ovog trenutka u Srbiji se zapravo ponovo raspravlja o tome šta je to "dovršena Srbija" sa "nedovršenom državom", ali se pri tom ne problematizuju stari odgovori na to veliko pitanje, a oni zaludno spajaju nespojivo – uzorni ideal države sa evropskom demokratijom, na jednoj, sa državom sa zavetnim ciljem ujedinjenjenja svih srpskih zemalja, na drugoj strani; ponovo se razglaba i o takozvanom nacionalnom interesu i, navodno zbog njega, zadržava jedna stara sistemska koncepcija u kojoj je država apsorbovala (bolje bi bilo reći "pojela") društvo; pokušava se i sa oživljavanjem pitanja: kuda – na Istok ili na Zapad, pošto bi vodeće snage istovremeno i na Zapad, sa epskim nacionalizmom i (korporativnim) kolektivizmom u staroj torbi, i na Istok, ali sa zapadnim novcem i ljudskim slobodama; ne prihvata se ni sam termin modernizacije Srbije (to jest, moderne Srbije), a nekmoli da se taj proces napokon shvati kao osnovni egzistencijalni i građanski, ali i državni interes; politički život se odvija u senci i pod pretnjama velikog nasilja, jer, krvavi računi nikako da se svedu, a nove odmazde se otvoreno najavljuju, pa se politički konkurenti satanizuju kao neprijatelji naroda; intelektualna, a zapravo politička elita se razvrstala po predsobljima raznovrsnih centara realne moći, a nezavisne ličnosti, gotovo kao neželjeni svedoci, guraju se u osamljenost i zbog toga, s vremena na vreme, podvrgavaju gromoglasnim kampanjama javnog prezira.

Celu tu srpsku istorijsku kontroverzu, Latinka Perović analizira preciznim pogledom i nerazmetljivim rečima – ali istovremeno slojevito i leporeko, pa zato i tačno, otvoreno i bez milosti. Ona uverljivo dokazuje da su davno ukorenjeni stereotipi, koje je izgradila, a i dalje pokušava da gradi, nekritička struja (recimo suviše blago) u našoj istorijskoj nauci, zidani na rđavim temeljima i da je zato ta iluzorna, pretenciozna građevina stalno i sklona padu. Jedna od osovina tog (uzaludnog) neimarstva, na primer, bilo je to što se u traganju za odgovorom na pitanje "kako se razvijati a ostati korenom ‘svoj’, pa ne izneveriti zavetne ciljeve o jedinstvu naroda", odgovor nalazio "u preuzimanju zapadnoevropskih formi (političko udruživanje, liberalni zakoni, parlamentarizam), ali ne i puta kojim se do njih došlo". To ističe sama autorka u predgovoru ove zbirke starih ogleda, od kojih nijedan nije zadržao prvobitnu formu.

O osnovnim pravcima istorijskog razmišljanja i istraživanja Latinke Perović (o srpskom društvu na prelazima vekova, XIX-XXI, kako i glasi podnaslov knjige) govore već i sami naslovi osnovnih delova ove zbirke ogleda: Država i društvo, okvir i supstanca; Istok i zapad, kolektivizam i individualizam; Razvoj realne srpske države u funkciji zamišljene svesrpske države; Intelektualna elita: pod teretom ideja socijalne jednakosti i narodnog jedinstva; i Nasilje kao konstanta: ideja o jakoj državi sa slabim društvom. Autorka, to se odmah nameće kao utisak, sebi uvek postavlja teške, to jest najdelikatnije srpske teme, ne libeći se da iznese i gorke ocene o istorijskim promašajima koji su Srbiju u političkom smislu stalno ljuljali između anarhije i autokratije, a u razvojnom i materijalnom smislu, konzervirali u ludačko plehano bure bede i siromaštva.

Svaki čitalac ove knjige lako će uočiti da Latinku Perović posebno privlače one krupne ličnosti iz istorije Srbije koje su imale petlje i kuraži da se na glavnoj sceni odupru patrijarhalnoj inerciji, niz koju je silovito, "nizvodno", plovila narodnjačka struja u srpskoj politici, a koja je svoje ideje uspešno nametala (a i dalje neupitno nameće) kao vladajuće ideje Srbije. Te ličnosti su, pre ili kasnije, upravo zbog svoje odvažne usamljenosti i jetkog otpora, bile izložene svirepoj svenarodnoj osudi, medijskoj ekskomunikaciji, orkestriranom šikaniranju, a ponekad i najvulgarnijem javnom psovanju. U tom smislu upečatljivi su ogledi o Peri Todoroviću, Milanu Piroćancu, Jovanu M. Žujoviću, Stojanu Novakoviću, Anici Savić Rebac, Kseniji Atanasijević, pa i o Slobodanu Jovanoviću.

Uz izvesne rezerve i objašnjenja (za koje ovde nemamo prostora), ovom spisku ličnosti koje Latinka Perović na izvestan način, "brani" od površnih interpretacija i sebičnih instrumentalizacija, mogao bi se čak dodati i sam Svetozar Marković, koji je, upravo vođen potrebom modernizacije (sic), bio rodonačelnik ideje neponavljanja zapadnoevropskog puta i fatalne zavodljivosti koncepcije "narodne države", to jest utemeljivač ne samo radikalizma nego i socijalizma u Srbiji. Iako je za Markovića, jednom drugom prilikom, Latinka Perović rekla da je jedina naša istorijska veličina, pored Vuka Karadžića, čiji se značaj kod nas ne dovodi u pitanje, ona se ne libi da ustvrdi da ni on sam nije u dovoljnoj meri "iz legende preseljen u nauku", makar koliko da je o njemu mnogo pisano. Ne dirajuću eksplicitno u tu legendu, Latinka Perović, međutim, veoma otvoreno objašnjava kako su, prvo, Adam Bogosavljević i drugovi, pa potom Nikola Pašić i radikali, upravo pod uticajem Svetozara Markovića, u Narodnoj skupštini krajem XIX veka širili i otpor svim pokušajima evropeizacije Srbije.

Dimitrije Boarov