01.06.21
Tokovi istorije
Knjiga Milane Živanović sa kontradiktornim naslovom I krst i petokraka: Ruski grobni kompleksi u Jugoslaviji u 20. veku svojevrsni je poduhvat u domenu istraživanja grobnih kompleksa, jer ona ne samo da opisuje istoriju nastanka memorijalnih grobalja na kojima su sahranjeni podanici Ruske imperije i državljani SSSR-a već razvija i dokumentima potkrepljuje osnovne odrednice koncepta mesta sećanja (lieux de mémoire), čiju je metodologiju razvio francuski istoričar Pjer Nora.
„Rusko groblje“ kao mesto sećanja, kao kulturni tekst je i istorijski koncept koji je nekoliko puta redizajniran i menjan u zavisnosti od geopolitičkih prilika; ono je kulturni prostor, koji su i Rusi i Srbi doživljavali kao mesto na kome leži „duhovnost nacije“ te kao deo urbanog javnog prostora koji svojim postojanjem formira kulturni dijalog.
Svaka nacija ima poseban način razmišljanja, nacionalni pogled na svet, svoju hijerarhiju vrednosti i sistem kategorija, uz pomoć kojih spoznaje i odražava stvarnost u skladu sa svojom nacionalnom logikom.
„Ruska groblja“ integrisana u geografski prostor, oblikuju ga i čine ga specifičnim geomitološkim prostorom, unutar koga se istorijska istina prepliće sa legendama i anegdotama bitnim za razumevanje i ruske emigracije i onog teksta koji ona formira u Srbiji (i za vlastite potrebe i za srpsku sredinu).
Niz pojmova ovog teksta (koncepti) ima zajedničku ontološku osnovu, ali njihova korelacija, vrednosni sadržaj, njihova percepcija ima nacionalnu specifiku, koja u ovom slučaju formira tekst u kojem se prepliću pojmovi „ruskog“ i „srpskog“, „sovjetskog“ i „jugoslovenskog“, „balkanskog“ i „slovenskog“...
Multidimenzionalnost teksta takvih prostora postiže se uključivanjem istorijskih i ideoloških, ali i emocionalnih, figurativnih, vrednosnih i intuitivnih principa, koji su izraženi uz pomoć strukture koja kroz semantiku omogućava razumevanje mentaliteta. Nacionalna psihologija slikovito se ogleda u takvim mestima sećanja i studija Milane Živanović je lep primer čitanja i razumevanja niza simbola, značenja, nijansi koje su vezane za njih.
Oblikujući svoje istraživanje, autorka je pokazala hrabrost ne samo prilikom odabira naslova za svoju studiju nego i spremnošću da analizom dotakne složena i bolna pitanja. Samim tim i knjiga čiji je glavni predmet trebalo da bude istorijat spomen-grobalja, odnosno istraživanje iz domena case studies, dobija dodatnu težinu, postajući važan tekst koji istražuje pitanja nacionalnog identiteta (kako ruskog, čiji su spomen-kompleksi opisani, tako i srpskog).
Formiranje memorijalnog prostora, izraženog u vizuelnim slikama ideološke prirode, nije samo deo istorije neke zemlje nego i stvaranje komunikativne kolektivne poruke u koju je utkana bitna ideološka informacija.
Posmatrajući ruske sahrane u okviru proučavanja kulture sećanja, autorka se dotakla složene istorije sovjetsko-jugoslovenskih i rusko-srpskih odnosa u HH, „kratkom veku“, kako ga je nazvao Erik Hobsbaum, kojeg autorka citira. Svaka država u ovom „kratkom veku“, od srpske i jugoslovenske kraljevine, do socijalističke Jugoslavije, imala je svoju istoriju, svoju ideologiju, svoje političke mitove, koji su zahtevali svoja mesta sećanja – koordinate u ideološkom okeanu. Uzimajući u obzir istoriju nastanka i konsolidacije određenih motiva, izraženih u nizu vizuelnih spomeničkih simbola koji su stvorili poseban tekst objedinjen sistemom specifičnih kulturnih kodova (različitog stepena univerzalnosti i dubine), autorka je pokrenula pitanje funkcionisanja mehanizma (samo) identifikacije u vreme konstruisanja nove etničke stvarnosti, kroz koju su prolazile i Srbija (kreiranjem pojma jugoslovenstva) i Rusija (pojma sovjetizma).
Razmatrajući istoriju nastanka i pragmatiku upotrebe takvih tekstova, izraženu u nizu spomenika, autorka nastoji da pročita određene kulturne kodove (različitog stepena univerzalnosti i dubine), kao i da pokuša da razume strukturu dela i mehanizam (samo)identifikacije.
Ruska emigracija u Jugoslaviji, izložena brojnim promenama (egzodus i integracija) iznedrila je, s jedne strane, poseban kulturni obrazac povezan sa željom da se model sveta sačuva u uslovima kada je on već prestao da postoji kao stvarnost i ostao samo u društvenom sećanju, verskim vrednostima, kulturnoj tradiciji, jeziku (time je očuvan koncept „ruskog“), a, s druge strane, bila je prisiljena da se aktivno integriše i u svakodnevni život druge zemlje i u kulturološki model novog sveta (koncept „balkanizma“ kao teritorijalni marker, „(jugo)slovenstva“ kao zajedničke etničke pripadnosti – dve nove strukture koje su predstavljale opoziciju konceptu „ruskog“ i „pravoslavlja“ kao opšte verske komponente – bazni koncept, koji se poklapao sa pojmom „ruskog“). Komunikativni sistem ruske emigracije počeo je u tuđini da formira nova estetska značenja i simbole (neaktivne ili slabo aktivne u Rusiji) i na osnovu toga stvara svoj model koji je imao sposobnost modifikacije starih simbola i usvajanja simbolike zemlje u kojoj su emigranti boravili i time aktivno bili uključeni u stvaranje novih kulturnih koordinata.
Drugi važan aspekt je izgradnja modela percepcije sovjetske Rusije (gde je koncept „sovjetski“ koreliran sa pojmom „jugoslovenstva“ posle Drugog svetskog rata), koji je, pre svega, delovao kao opozicija konceptu „ruskog“. Korišćena palitivna determinacija u radu otvara nove aspekte teorijskog istraživanja etnonima „ruski“ u nazivu grobnih kompleksa i to je takođe doprinos ovog rada aktuelnim pitanjima, koja zahtevaju preciznu, danas oslobođenu od ideologije, determinaciju.
Predstavljajući momente kolektivnih „briga, ravnodušnosti, zaborava, nehaja, evolucije sećanja i održavanja, ali i brisanja uspomena na Ruse i njihova grobna mesta“, Milana Živanović dodiruje i važnu temu formiranja vojničkih grobalja kao sastavnog dela obavezne evropske komemorativne prakse, regulisane već prvim mirovnim ugovorima između do tada zaraćenih strana: Versajskim, Senžermenskim, Nejskim i Trijanonskim, što daje istraživanju pravnu pozadinu te uključuje u njega i probleme formiranja kulta neznanog junaka, nastalog u evropskim zemljama nakon završetka Prvog svetskog rata.
Autorka dopunjuje opis uporednom studijom značajnih spomenika, čineći ga sveobuhvatnijim, jer u kontekst uključuje: nacionalno / evropsko, vojno / emigrantsko, nacionalno / versko. Tako su grobni kompleksi ruskih vojnika, branilaca Beograda, boraca sa Solunskog fronta i austrougarskih zarobljenika poređeni sa grobljima savezničkih i neprijateljskih armija iz Prvog svetskog rata; nekropole ruskih emigranata sa grobnim celinama predstavnika jevrejske, katoličke i muslimanske zajednice; vojnika Crvene armije sa grobljima saveznika i okupatora iz Drugog svetskog rata, odnosno grobovima boraca Narodnooslobodilačkog pokreta. Ovde sprovedeno uporedno istraživanje može objasniti neke pojave i precizirati opšte zakonitosti. Uz to, analognost mesta sećanja nije bitna sama po sebi, ali istraživaču može biti od velike pomoći u rešavanju mnogih problema.
Ovakav pristup spomeničkim kompleksima omogućava da se oni posmatraju kao istorijski, kulturni, ideološki i estetski fenomen. Istraživanja istorije i podizanja spomenika u javnom prostoru, uloga Prvog srpskog ustanka u formiranju spomeničke kulture, uobličavanje nacionalne ideologije kreiranjem novog tipa mučenika te stvaranje određenog diskursa u okviru tanatopolitike, sve to formira akademski tekst koji zahteva pažljivo čitanje i empatiju.
Iz složenosti opisa u sličnom kontekstu, koji je autorka prikladno nazvala kontinuitetom diskontinuiteta, proistekao je još jedan važan segment istraživanja, koji se može nazvati mehanizmom promene mesta sećanja sa promenom kolektivnih ideja o prošlosti i mestu grobnih kompleksa u njoj. Dubinska analiza ne samo memorijalnih kompleksa nego i priča koje zahtevaju upućivanje na jedan ili drugi važan događaj obogatila je studiju.
Tematika pojedinačnih poglavlja znatno je šira od one obuhvaćene naslovom. Na primer, poglavlje „Grobni kompleksi ruskih vojnika poginulih u Prvom svetskom ratu u periodu od 1914. do 1991. godine“ uključuje proučavanje istorije početka Prvog svetskog rata, koji je prikazan kroz istoriju smrti, sahrane i ovekovečenja sećanja na ruskog poslanika Nikolaja Hartviga, a poglavlje „Grobni kompleksi ruske emigracije u periodu od 1918. do 1991. godine“ govori, između ostalog, o istoriji gradnje, za rusku emigraciju nadasve važnih sakralnih objekata u Beogradu – crkve Sv. Trojice na Tašmajdanu i Iverske kapele na Novom groblju.
Istražujući memorijalnu i komemorativnu praksu, kao odraz stava države i njene zvanične politike prema Rusiji/SSSR-u, autorka analizira i metode kojima se državna elita služila pri (zlo)upotrebi mesta sećanja u političke i ideološke svrhe. Osvrćući se na pogrebne rituale (Hartvig, ruski vojnici pali u Prvom svetskom ratu, Vrangel, borci Crvene armije, sovjetski ratni veterani i dr.), autorka uspeva da prikaže i specifičan odnos društva prema Rusima, suštinsko narodno rusofilstvo, koje se ogledalo u masovnom karakteru sahrana.
Milana Živanović je obradila, sistematizovala i napravila analizu velikog broja dokumenata (više od 2.200 fusnota). Osim toga, svoja istraživanja nije ograničila samo na prostor Srbije već je u studiju uključila i sve značajne memorijalne grobne celine sa teritorije bivše Jugoslavije.
Posebnu vrednost knjige čini dodatak, u vidu tri tabele, koje predstavljaju pokušaj rekonstrukcije ruskih grobnih kompleksa na teritoriji Jugoslavije, a nastale su na osnovu arhivske građe, literature i štampe. U njima su navedeni grobni kompleksi vojnika ruske carske armije iz Prvog svetskog rata (ukupno 95), ruske emigracije iz perioda nakon 1918. (31), vojnika Crvene armije na prostoru Jugoslavije (311) i zasebno Beograda (100). Osim toga, autorka je za potrebe svog rada kreirala i priložila tri karte lokacija pomenutih kompleksa, koje predstavljaju jedinstveni pokušaj sistematizacije i vizualizacije topografije ruskih memorijalnih grobova na teritoriji bivše Jugoslavije.
Nema sumnje da su originalni i ozbiljni rezultati istraživanja Milane Živanović od velike naučne, ideološke, metodološke i praktične važnosti. Čitanje vizuelnih slika, a ne samo njihovo nabrajanje i sistematizovanje, retko kad je predmet istraživanja, pa će već i time ova knjiga biti zanimljiva i korisna kako istoričarima tako i širokom krugu čitalaca koji istoriju doživljavaju kao dijalog sa prošlošću i model projekcije budućnosti.
Irina Antanasijević
