Čardak ni na nebu ni na zemlji

19.03.07 Blic

Ova knjiga sa podnaslovom "Rađanje i život beogradskog stripa 1934-1941" je u nekoliko anketa i godišnjih rezimea od poznavalaca stripa proglašena najznačajnijim stripskim izdanjem u 2006. U njoj je utemeljitelj srpske stripske teorije sabrao i doradio svoje tekstove koji se odnose na ovaj period, a koji su nastajali tokom prethodne četiri decenije. Delo se studiozno bavi počecima i razvojem domaće "devete umetnosti", ali i opštim razmatranjima o jeziku medija, karakteru likova i ostalim aspektima i manifestacijama ove discipline.
Slobodan Ivkov, strip kritičar

26.01.07 NIN

Krajnje neobična podudarnost, a provereno je da je do nje došlo sasvim slučajno, jeste da su istovremeno, baš u istoj, ovoj sezoni, malo više od tri decenije od kako su svoj posao na utemeljenju srpske teorije stripa u istom periodu započela (1974/75), dvojica tadašnjih pionira stripske publicistike, na neki način, tada započeti posao i zaokružila.

Jedan je Žika Bogdanović, koji je, prvo, kao urednik kulture u NIN-u s početka sedamdesetih svojim autoritetom i na naše prostore uveo običaj da se, kao i u svetu, i u ovdašnjim dnevnicima i nedeljnicima o stripu kao temi redovno piše, i to ravnopravno kao i o ostalim stvaralačkim disciplinama, a drugo, preko specijalizovanog časopisa “Pegaz” koji je pokrenuo, da se ova grafička disciplina primenjene umetnosti dublje i sveobuhvatnije, preko obimnijih i studioznijih tekstova i prevođenih stripova srpskoj i jugoslovenskoj javnosti predstavlja, izučava, etablira i, na kraju, emancipuje.

On je nedavno objavio knjigu koja je povod ovom tekstu, a za sada samo da pomenemo kako je drugi pionir, Bogdanovićev saradnik i takođe jedan od velikana (kako bi danas bilo moderno reći: “gurua”, “patrijarha”, “očeva”...) domaće stripske teorije Ranko Munitić, esejista i urednik prvog časopisa za kulturu u celini posvećenog stripu (“Kultura” br. 28/1975), u Beogradu 2006. takođe objavio svoju knjigu “Deveta umetnost, strip”, sačinjenu od teksta uglavnom nastalog u tom istom, inicijalnom periodu, delo o kojem će biti reči u narednoj prilici.

Treći publicista iz Srbije koji im je pre tri decenije pravio društvo u ovom, u pomenuto vreme hrabrom poslu, pregnuću do tada uglavnom izbegavanom od njihovih kolega “koji su držali do svog ugleda”, a kojih se danas malo ko seća, Bogdan Tirnanić, svoj posao sa knjigom sačinjenom od tekstova iz početne faze nastanka naše stripske teorije završio je mnogo ranije. Wegovo delo “Ogled o Paji Patku” je u ediciji “20. vek” Ivana Čolovića objavljeno još 1989.

Naravno da njihov posao nije okončan i da ćemo se sigurno još sretati sa njihovim, bez izuzetka dragocenim osvrtima na “devetu umetnost”, ali profesionalne obaveze su ih poslednjih godina odvojile od stripa, a oni su svoje teorijsko bavljenje njim u izvesnoj meri ovim svojim knjigama ipak zaokružili.

Sva trojica su došla iz sveta ljubitelja i poznavalaca filma, što, onima koji su upoznati sa činjenicom da su te dve po mnogo čemu srodne umetničke grane nastale u istom periodu (oko 1895) i nije čudno.

Nabrojane knjige su nesporni međaši koji fiksiraju i markiraju puteve naše stripske kritike. S druge strane, o pogledima na sopstvenu, prvenstveno distanciranu ulogu i važnost koju njihovi autori imaju u celom poslu oko stripa, najbolje govori činjenica da u delima nema naročito detaljnih biografija njihovih pisaca. Stoga, moramo da podsetimo samo na osnovne podatke o tome da je Bogdanović još pre 12 godina objavio svoju, takođe izuzetno važnu knjigu za našu kulturu, “Umetnost i jezik stripa”, koja na pregledan i studiozan način pojašnjava ovu disciplinu zainteresovanima, da je priredio i neke stripske monografije (npr., “Tajni agent Iks 9”), da je primio više stručnih nagrada (npr., na vinkovačkom Salonu jugoslovenskog stripa), da je napisao više zapaženih romana, objavio ogroman broj filmskih, televizijskih, književnih i muzičkih kritika, da je prevodio sa francuskog, italijanskog i engleskog jezika, da je više godina bio na čelu “Jugoslovenske kinoteke” i izdavačkog zavoda “Jugoslavija”...

“Čardak...” pokriva period koga se autor delimično i sam najneposrednije seća, od 1934. i objavljivanja prvog prevedenog avanturističkog stripa realističke stilizacije, pa do 1941. i početka Drugog svetskog rata i nemačke okupacije, kada je sjajna prva generacija srpskih stripara prestala da postoji. O devet najvažnijih (Đorđe Lobačev, Nikola Navojev, Đuka Janković, Branko Vidić, Sergej Solovjev, Konstantin Kuznjecov, Aleksije Ranhner, Ivan Šenšin i Sebastijan Lehner) piše male studije (šteta što se tu nije našlo mesta i za Momu Markovića), objavljuje obiman razgovor sa Lobačevom kao najsvestranijim i najdugovečnijim od njih, zatim analizira tri najvažnija i najpopularnija časopisa u kojima su oni objavljivali svoje stripove (“Mika Miš“, “Mikijevo carstvo” i “Politikin zabavnik”), maestralno se osvrće na najpopularnije serije i likove, te na faktore koji su do fenomena uopšte i doveli.

Možda jedino nedostaje priložen sređen popis ostale domaće teorijske literature koja je na ove teme objavljena, ali kako se on može naći u nekim drugim našim publikacijama, ovo se i ne može smatrati nekim većim nedostatkom.

Ovako obiman i dragocen sadržaj je predstavljen u sasvim primerenom obliku: knjiga od 310 stranica velikog formata je u tvrdom povezu, ima zaštitni omot i bogato je ilustrovana.

Nema sumnje da je reč o nezaobilaznom štivu za svakog poštovaoca srpske kulture.

Slobodan Ivkov

20.01.07 Politika

Opšte prihvaćeno je mišljenje po kojem pojava revije za istoriju i teoriju stripa „Pegaz” predstavlja istorijski trenutak u kojem se deli istorija stripa kod nas. Naravno, ne istorija same devete umetnosti, nego odnosa ove sredine prema njoj.
Naime, kvalitetan strip postoji u Srbiji i Jugoslaviji od sredine četvrte decenije 20. veka, ali je sve do revije „Pegaz”, čiji je pokretač i urednik bio Žika Bogdanović, on generalno smatran nižom „popularnom” umetnošću i svojevrsnim ružnim pačetom u kulturnoj ponudi.

Od tog časa, naravno ni lako ni brzo, sa otporima i krizama, taj odnos je počeo da se menja, tako da sada, više od sedamdeset godina posle prvih srpskih strip listova i stripova, i preko trideset godina posle premijere „Pegaza”, ima malo onih koji će s prezirom odmahnuti rukom na pominjanje stripa, ali istini za volju nema ni mnogo onih koji će o stripu pisati kako zaslužuje, a što je još opasnije, sticajem okolnosti, ima i nedovoljno čitalaca, pogotovo mladih.

Beogradski krug

Da ne ulazimo ovde u razloge takvog stanja, recimo, da je Žika Bogdanović knjigom Čardak ni na nebu ni na zemlji autorski krunisao dugogodišnje pionirsko bavljenje teorijom i istorijom stripa, postavivši jedan od ugaonih kamenova za dalja istraživanja i revalorizaciju nacionalnog nasleđa u toj interesantnoj oblasti.

Na preko tristo strana velikog formata, sa dobro formalizovanom strukturom monografije i odličnim ilustracijama, Žika Bogdanović razmatra fenomen stripa tzv. Beogradskog kruga u njegovom zlatnom dobu, periodu 1934-1941.

Svoje kapitalno delo Bogdanović otvara poglavljem Strip, enciklopedijska odrednica, u kojem temeljito prikazuje razvojne faze fenomena, oslanjajući teoretska i istoriografska razmatranja kako na vanredno poznavanje američkog klasičnog stripa, tako i na svoja saznanja o klasičnom srpskom stripu, njegovim najvažnijim autorima i izdanjima odnosno kontekstualnim okolnostima pojave i postojanja. Reč je o nezaobilaznom eseju koji bi imao počasno mesto u svakoj antologiji tekstova o devetoj umetnosti stvorenim kod nas.

U drugom poglavlju Žika Bogdanović se bavi autorskim karijerama i umetničkim likovima osam crtača i jednog scenariste, čija su ostvarenja u tridesetim godinama 20. veka naš strip digli do visina na kojima se docnije još dugo, a možda i nikada više, nije našao. Reč je o esejima koji su posvećeni Đorđu Lobačevu, Nikoli Navojevu, Sergeju Solovjevu, Konstantinu Kuznjecovu, Đuki Jankoviću, Aleksiju Ranheru, Ivanu Ženžinu, Sebastijanu Lehneru i scenaristi Branku Vidiću. Moglo bi se govoriti naširoko o Bogdanovićevom odnosu prema svakom od ovih umetnika pera, ali se kao osnovno mora istaći da on na jednoj strani prikazuje autorske evolucije svakog od njih, tražeći i nalazeći specifičnosti koje ih međusobno razlikuju i podižu u sfere paralela sa savremenicima iz sveta, odnosno američkog stripa.

I kada piše o žanrovskoj raznovrsnosti i plemenitost Lobačeva ili o otvorenosti Navojevljevih pustolovnih serijala, i kada se bavi izazovnim adaptacijama literarnih dela Solovjeva ili sklonošću ka oživljavanju prošlosti kod Kuznjecova, Bogdanović nalazi pravi ton govorenja, to jest komponovanja i sinteze istoriografskog govora sa analitičkim pristupom pojedinačnim stripovima. Sasvim tako, Bogdanović će postupati kad ističe Jankovićevu naklonost prema komično-pustolovnom urbanom stripu ili Ranherovo iscrpljivanje matrica literature, odnosno kad govori o Šenšinovoj težnji ka groteskno-komičnom izobličavanju sveta ili Lehnerovim arhi-epskim svetovima.

Posebno raduje što je crtačima Žika Bogdanović priključio i njihovog libretistu Branka Vidića, alias Brandona Vida, ističući njegovo umeće u serijalizaciji paraliterature i uspelom tretiranju različitih žanrova.

U trećem delu Žika Bogdanović se bavi istorijom tri predratna strip lista – Mikom Mišem, Mikijevim carstvom i Politikinim zabavnikom, oko čijih su se stranica vrtložile autorske karijere klasika i sabirala čitalačka pažnja predratnih jugoslovenskih čitalaca, stvarajući odličan temelj za odloženu budućnost našeg stripa. Onu koja će uprkos stavu i akcijama socijalističkih kulturtregera, dovesti do povratka stripa dvadesetak godina docnije. Prateći iz broja u broj koncepciju tri lista, promene u editorskim strategijama, konkurentsku borbu, padove i uspone, autor ispisuje kratku istoriju izdavaštva u tom dobu, jer često govori i o tzv. bočnim izdanjima, podsećajući one koji znaju i obaveštavajući one koji su neobavešteni ne samo na ulogu domaćeg stripa u to doba, nego i na inostrane, uvozne stripove, po pravilu najbolje, koji su urednici tri lista Aleksandar Ivković, Milutin Ignjačević i urednička trojka Zabavnika: Timotijević, Vukadinović i Ribnikar, plasirali skoro simultano s njihovim pojavljivanjem u SAD i Evropi. Nažalost, sva tri lista, kao i karijere protagonista Beogradskog kruga nasilno su prekinute početkom Drugog svetskog rata i bombardovanjem Beograda.

Ženski likovi

Četvrti deo Čardaka ni na nebu ni na zemlji žanrovski je najšareniji. Na njegovom uvodnom mestu nalazi se iscrpni intervju koji je Bogdanović planirajući monografiju na duge staze vodio 1989. sa Đorđem Lobačevim, sledi esej Zigomar ili pustolovina kao sudbina, u kojem se Bogdanović potrudio da objasni pojavu Navojevljevog maskiranog heroja Zigomara, poredeći ga sa savremenicima: Fantomom, Supermenom i Betmenom, i razmatrajući njihove diferencije. U narednom tekstu Posestrime Vile Ravijojle..., autor analizira izgled i ulogu ženskih likova u srpskom klasičnom stripu, da bi knjigu poentirao esejem Daleka prostranstva ili planetarno selo beogradskih majstora, trudeći se da pokaže moderni anticipirajući duh beogradske škole stripa, dovodeći ga u vezu sa slavnim i zaboravljenim likovima savremenika. Da spomenem slavne: jedan je u Beogradu napisao Sumatru, drugi je putovao u Afriku, treći se ukrcao na Remboov Pijani brod...

Monografiju Žike Bogdanovića završavaju napomene u kojima on objašnjava pojedine činjenice ili tvrdnje, teorijske ili istoriografske provenijencije, dodaju činjenice iz starog doba itd. Još jednom, takođe, treba istaći ukus autora vidljiv u biranom ilustrativnom materijalu, blisko povezanom sa tekstom, ali i rečitom u bogatom grafizmu starih majstora.

Vidljivo je da je ovaj prikaz pored informativnog sloja teksta protekao u nedvosmislenim pohvalama Bogdanovićeve monografije. Ona to istinski zaslužuje kao nezabilazno delo u opštoj istoriji srpskog i jugoslovenskog stripa, potrebno nama i dovoljno sebi. Ali, takođe, i delo koje pred kulturnu javnost postavlja zadataka reprintovanja dela devet klasika Beogradskog strip kruga, kao temelj interesovanja budućih posvećenika stripa.

Vasa PAVKOVIĆ