Aprilski rat u Dravskoj i Hrvatskoj banovini

01.03.21 Institut za savremenu istoriju

Institut za savremenu istoriju je početkom 2020. godine odlučio da na konkurs za sufinansiranje novih izdanja kandiduje isključivo najmlađe saradnike i njihove monografije, uglavnom master radove. Jedan od njih je i Marko Miletić, istraživač-saradnik, koji se težišno bavi jugoslovenskom vojnom istorijom u 20. veku.

Miletić se u proteklih pet godina afirmisao radovima iz jugoslovenske vojne istorije, baveći se temama iz istorije Jugoslovenske vojske, a posebno temama iz Aprilskog rata 1941. godine. Taj neobičan i kratak rat aprila 1941, koji je sa istorijske scene odneo Kraljevinu Jugoslaviju, kao posebna i izdvojena celina Drugog svetskog rata na jugoslovenskom ratištu i danas privlači istraživačku pažnju ovdašnje istoriografije. Voluminozno delo generala Velimira Terzića Slom Kraljevine Jugoslavije iscrplo je za mnoge decenije gotovo ovu temu, ali protok vremena, nove istorijske okolnosti i značajna građa koja je na raspolaganju istraživačima i dalje pružaju mogućnost da se novim istraživačkim zahvatima javnosti ponude studije o ovom kratkotrajnom ratu.

Knjiga Marka Miletića Aprilski rat u Dravskoj i Hrvatskoj banovini: Prva grupa armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941 jedan je od takvih doprinosa savremenoj srpskoj istoriografiji. Kako su događaji na prostoru kojim je omeđena tema njegovog istraživanja: današnja centralna Hrvatska i Slovenija, često bili predmet spornih tumačenja, tako Miletićevo istraživanje dobija aktuelnost, pre svega zbog novog istraživačkog zahvata, kojim je autor osvetlio mnoge manje poznate događaje na ovom ratištu. On i sam primećuje da je sećanje na Aprilski rat obeleženo nizom stereotipa. Vojska, koja uopšte nije pružila otpor, izdaja svih i svakoga – samo su neki od njih. Neke stereotipe su proizvodili savremenici, tvorci velikih pobeda u Balkanskim i Prvom svetskom ratu i njihovi naslednici, odrastali na toj pobedonosnoj tradiciji, koji nisu bili u stanju da razumeju tako brz slom jugoslovenske države i njene vojske. Da bi sebi objasnili razloge zbog kojih je do toga došlo, oni su često pribegavali stvaranju stereotipa, koji su i danas veoma jaki. Sa druge strane, kasnije su nastajali novi stereotipi pod uticajem političkih ocena komunističke ideologije kao i trendova istoriografije koji su vladali do kraja postojanja socijalističke Jugoslavije.

Uvodeći čitaoca u priču o ratnim događajima na području Dravske i Banovine Hrvatske – današnje Slovenije i Hrvatske, Miletić je dao opsežan uvod u kome je analizirao političke, a potom i vojne prilike na ovom prostoru. On detaljno razlaže ratne planove Jugoslovenske vojske za odbranu ovog pravca, kao i potonje ratne pripreme i planove Trećeg rajha i Italije. Važan deo ovog dela monografije posvećen je jugoslovenskoj praksi utvrđivanja delova budućeg fronta, a što je bila karakteristika ratnih priprema na graničnom frontu u Dravskoj banovini – Sloveniji. Štab utvrđivanja Jugoslovenske vojske koji je rukovodio ovim pripremama, i pored određene sačuvane dokumentacije, uglavnom je fragmentarno obrađivan u ranijim istraživanjima.

Tok Aprilskog rata autor prati „na dnevnoj bazi“, iz dana u dan, analizirajući pripreme obe strane i ratne operacije počevši od 6. aprila sve do 10. aprila, kada je proglašenjem Nezavisne Države Hrvatske (NDH) u Zagrebu završena prva faza ove ratne kampanje. Posebno je značajno ukazati da je autor obradio stanje u Dravskoj banovini – Sloveniji posle uspostavljanja NDH, koje je u suštini odvojilo tu jugoslovensku pokrajinu od ostatka Kraljevine i njene prestonice. Na taj način, Dravska banovina je ostala prepuštena sebi i odlukama lokalnih političkih i državnih tela da se rat što pre okonča. Autor zatim analizira po danima drugu fazu koja teče od 11. do 15. aprila, kada je dogovoreno primirje između Jugoslovenske vojske i nemačkog Vermahta. Preostale jedinice ove grupe armija povukle su se u Bosnu. Konačno, u završnim poglavljima Miletić daje pregled događaja vezanih za prestanak otpora i kapitulaciju Jugoslovenske vojske.


Monografija je zasnovana na obimnim autorovim istraživanjima pre svega u Vojnom arhivu u Beogradu i delom u Arhivu Jugoslavije, potom konsultujući značajan broj različitih monografija, studija, članaka i periodike. Posebno ističemo korišćenje objavljene i neobjavljene memoarske i dnevničke građe pojedinih aktera ovih događaja. Sam pogled na impresivnu bibliografiju ove monografije uverava nas da je reč o studioznom istraživanju.


Monografija Aprilski rat u Dravskoj i Hrvatskoj banovini: Prva grupa armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941 u celini predstavlja vrlo važan doprinos savremenoj srpskoj istoriografiji, prevashodno onoj koja se bavi vojno-političkim događajima iz Drugog svetskog rata. Autor je osvetlio niz nepoznatih događaja koji su se odigrali na zapadnom frontu odbrane Kraljevine Jugoslavije aprila 1941, afirmisao herojske postupke jedinica ili pojedinaca iz redova Jugoslovenske vojske, a ukazao na primere izdaje i neadekvatnog ponašanja pojedinih aktera – koje se posebno ogledalo u brzom formiranju Nezavisne Države Hrvatske. Takođe, u pravilan kontekst smestio je držanje slovenačkih političkih krugova u vremenu pre i posle proglašenja te tvorevine, koji je u ovdašnjoj istoriografiji često bio zanemaren ili neadekvatno tumačen.

Da zaključimo o Miletićevoj knjizi: Jugoslovenska vojska sastavljena od „troimenog naroda“ Srba, Slovenaca i Hrvata, kako je to definisano u ranoj fazi postojanja Kraljevine SHS/Jugoslavije, na ovom delu fronta se već trećeg dana rata počela raspadati po nacionalnim šavovima i buniti po istoj osnovi. U pobuni su prednjačili Hrvati. Oni uopšte nisu bili spremni da brane Kraljevinu već su iskoristili nemački prodor za formiranje sopstvene države, dok je još rat trajao i legalna vlada bila u državi. Slovenci, odsečeni od prestonice u Srbiji, ubrzo su počeli da brinu sopstvenu brigu u nastojanju da zaštite Dravsku banovinu, odnosno svoj nacionalni prostor od dva okupatora koji slovenačkom narodu nisu donosili ništa dobro.

Na kraju, u maniru savremenog vojnog istoričara Miletić je ponudio i blok ilustracija, na bazi svog istraživanja u Muzeju novejše zgodovine u Ljubljani, na kojima vidimo sekvence iz kratkotrajnog sukoba na području Dravske banovine. On je takođe dao i fotoportrete većine komandanata jedinica Prve grupe armija Jugoslovenske vojske, odnosno kratke biografije trojice najvažnijih komandanata na ovom pravcu (generala Milorada Petrovića, Petra Nedeljkovića i Dušana Trifunovića). Rekonstrukcija komandnog kadra ove grupacije data je u prilozima monografije.

Smatramo da će monografija – prvenac Marka Miletića Aprilski rat u Dravskoj i Hrvatskoj banovini: Prva grupa armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941 privući značajnu pažnju u naučnim krugovima koji se bave Drugim svetskim ratom, ne samo u Srbiji već i Sloveniji i Hrvatskoj. Pre svega zbog novih naučnih dometa, a to se vidi i prema prvim reakcijama čitalaca na njeno pojavljivanje. Miletić je tako opravdao trud uložen u monografiju i krenuo putem afirmacije istoričara pred kojim je značajna karijera.

Bojan Dimitrijević