Srpska mitologija

05.03.05

Akademsko pristupanje narodnoj mitologiji krije opasnost da se od šume ne vidi drveće, da se ne dosegne do korena koji čine osnov same stvari. Isto tako, ushićeno prebrojavanje lišća i grana, druga je krajnost

Dr Sreten Petrović (1940), profesor estetike i kulturologije na Filološkom fakultetu u Beogradu, jedan od osnivača Etnokulturološke radionice u Svrljigu i glavni i odgovorni urednik „Etnokulturološkog zbornika”, autor je čitavog niza veoma značajnih studija, među kojima su i „Estetika i ideologija”, „Negativna estetika”, „Retorika”, „Uvod u estetiku”, „Umetnost i simboličke forme”, „Metafizika i psihologija slike”, „Boja i savremeno srpsko slikarstvo”, „Kultura i umetnost”, „Kič kao sudbina”, „Srpska mitologija” (I-V).

„Narodna knjiga” iz Beograda je upravo objavila kapitalno delo prof. Petrovića „Srpska mitologija u verovanju, običajima i ritualu”. Reč je o knjizi na više od 860 strana, velikog formata, u luksuznoj opremi, sa velikim brojem ilustracija, koja pruža odgovore na najrazličitija pitanja iz slovenske i srpske mitologije.

Kada ste počeli da se interesujete za našu mitologiju?

-Često sam u prilici da radoznalim sagovornicima, koji me kao i Vi, s pravom, svrstavaju u „filozofe umetnosti”, podastirem argumente za odgovor na njihovo pitanje: otkuda to da se jedan estetičar filozofske orijentacije nađe na polju mitologije. Podsetiću Vas na jednu zanimljivu analogiju. Naime, bavio sam se opštom filozofijom i u tome nemačkom klasičnom, a doktorirao na Šelingu. Dobri poznavaoci ove tradicije znaju da se kod Šelinga zapaža, najpre, u ranim radovima zanimanje za fenomen umetnosti, u kojima je, posebno u „Filozofiji umetnosti”, istrajavao na tezi da je ishodište i utok, tj. „građa i osnov umetnosti” sama mitologija. U kasnim radovima i predavanjima, koja je držao u Berlinu 1841/1942. godine, Šeling se radikalno okreće temama: filozofiji mitologije i filozofiji otkrovenja, i dalje čuvavajući pogled na fenomen umetnosti. Svakako, ova analogija ne povlači, ujedno, i vrednosne konsekvence u pogledu domašaja mojih rasprava o umetnosti i mitologiji i onih Šelingovih.
Želim samo da skrenem pažnju na mogućnu unutrašnju vezu između filozofije umetnosti i filozofije mitologije. Ovome bih, svakako, dopisao i jedan pragmatičan razlog. U kasnijim godinama, sredinom osamdesetih, prihvatio sam se uloge rukovodioca projekta: Kulturne istorije Svrljiga. Sticajem okolnosti zapalo mi je da u domenu običaja i verovanja i empirijski istražim, a zatim analiziram drevne srpske i slovenske prežitke mitologije i magije koji i danas još živo opstaju u domenu rituala i verovanja kod našega naroda u ovom delu Srbije. I eto, tako je to počelo.

Pre nekoliko godina ste pod naslovom „Srpska mitologija” objavili petoknjižje. Da li je nova knjiga sažimanje „već viđenog” ili novo delo?

-Najtačnije bi bilo kazati, da je ova knjiga, zapravo, i jedno i drugo. Ona se koristi rezultatima ostvarenim u pet knjiga ranije „Srpske mitologije”, ali je njena teorijska strategija pomerena. S jedne strane sada se fenomen mita - kao naknadna filozofska konstrukcija, nastoji da vrati u njegov prvobitni, tj. delujući kontekst, u običaj, verovanje i ritual, a s druge strane, nastoji se da pokaže kako je takvo delovanje svakoj nacionalnoj mitologiji imanentno pa, utoliko, saglasno sa drugim mitologijama. Osim potpuno novoga materijala koji se u ovom izdanju po prvi put pojavljuje, „Srpska mitologija u običajima, verovanju i ritualu” je, u osnovi, pokušaj sinteze svih ravni u kojima se mit pojavljuje kroz njegove fenomenološke likove.

Jezik i mit

Srpska mitologija je nerazdvojni deo slovenske mitologije. Koje su im sličnosti, a koje razlike?

-Jedna od heurističkih ideja, koju sam nastojao u duhu Šelingovih i Milerovih naznaka da ekstrapoliram, naime, da jezik i mit idu zajedno, glasi: nivo saglasnosti među jezicima pojedinih naroda, sasvim odgovara odnosu njihovih mitologija. Radna bi hipoteza mogla izgledati ovako: unutar južnoslovenskog bloka naroda, srpsko-hrvatska mitologija, koja je izvorno istovetna, ponajbolje korespondira sa bugarskom, nešto manje sa slovenačkom, dok je u odnosu na mitološke sisteme zapadno-slovenske i istočno-slovenske, bliža ruskoj, beloruskoj i ukrajinskoj, pri čemu je mera sličnosti i razlika adekvatna domenima jezičke artikulacije.

U kojoj su meri srpska i slovenska mitologija srodne sa evropskim i svetskim mitologijama?

-Odgovor se već nameće. Slovenske mitologije pripadaju istovetnoj duhovnoj matrici Indoevropljana, i po analogiji sa jezikom, ako je i ukoliko bilo mogućno zamisliti postojanje staroslovenskog jezika, strukturalističkom pristupu ne bi bilo teško da ustanovi istovrsne temelje jednoga mitološkog sistema duha. Antropološko-sociološke osnove za jedan takav nacrt već je ponudio Žorž Dimezil, predlažući tripartitnu, trofunkcionalnu strukturu indoevropske religije, koja odgovara trima glavnim socijalnim funkcijama: magijsko-religijsku i sudsku, ratničko-vojničku i ekonomsku, koja je već kod Arijaca odgovarala trima socijalnim staležima, kastama: bramana, kšatrija i vajšija, i saglasno trima najvišim bogovima. Kod Slovena to bi, uslovno, mogla biti tri najviša božanstva: Triglav (Svarog), Perun (Svetovid) i Veles (Dažbog).

Vaša empirijska istraživanja pokrivala su duhovni prostor srpskog naroda, posebno istočne Srbije?

-Da. I ovom prilikom želim da naglasim značaj ovog izvornog empirijskog iskustva. Naime, znatan je broj naučnika filozofske i antropološke edukacije koji se bave fenomenom mita. Iskustvo mi je, međutim, podastrlo sledeći uvid. Da bi se razumelo ono u mitu delujuće - što iz njega samoga pulsira, potrebno je da se u delotvornom praksisu, u fenomenološkom, mitu imanentnim likovima: u verovanju, običaju i ritualu intuira njegova bit. Aktuelnog mita nema izvan ovoga horizonta. Narod na terenu, koji upražnjava drevnu običajnost i rituale, izlaže nam, neko će reći, naivnu svest i verovanje o tome šta čini.
No, upravo taj i takav neuki narod u svim ovim formama čuva suštinske elemente bez kojih se mitska supstancija uopšte ne može zamisliti. Ponoviću i ovom prilikom: oholo akademsko pristupanje jednoj narodnoj mitologiji krije opasnost da se od šume ne vidi drveće, da se ne dosegne do korena koji čini osnov same stvari. Isto tako, i empiricistički nastrojenog proučavaoca, ushićeno predanog u prebrojavanju lišća i grana, vreba druga krajnost, da izgubi pogled nad celinom fenomena.

Može li se u mitologiji (genetici naroda), nazreti naša budućnost?

-Delom sam odgovorio na ovo pitanje. Tome bih dodao samo krajnju poruku. Evropski komonvelt, kao projekat budućnosti ima šansu upravo zahvaljujući istovetnoj duhovnoj matrici Indoevropljana koja se kao ono istovetno u razlikama dosada pokazivala ne samo u mitologiji i filozofiji, već i u običajnosti i moralu, u dinamizmu svojstvenom ovim narodima. S jednim upozorenjem. Istorijske razlike koje su se kod ovih naroda već ustalile, i predstavljaju u njihovoj duhovnosti barokni element, moraju i dalje biti negovane, bez njihovog potiranja, odnosno vrednosnog minimiziranja. To traženo jedinstvo u različitosti pokazuju upravo njihove mitologije koje predstavljaju barometar opštega stanja duha.

Ovo je, istovremeno, i studija o položaju i ulozi Slovena na svetskoj istorijskoj, duhovnoj i civilizacijskoj sceni?

-Činjenicom da su Sloveni, kako se zvanično uzima, kasno stupili na scenu evropskog, ujedno i civilizacijskog dešavanja, govori o tome da rezultati njihove duhovnosti, poput pisane književnosti, nauke i filozofije, nisu mogli biti ni razvijeni ni zabeleženi, da i ne govorimo o formama društveno-državne egzistencije naroda i, saglasno tome, institucijama. Pa ipak, zbog one istovrsne indoevropske duhovne matrice Sloveni su se, vremenom, izvrsno uklopili u evropske istorijske tokove. Moglo bi se čak kazati da su oni slovenski narodi koji su ranije nego drugi Sloveni stupili u kontakt sa hrišćanskom civilizacijom i preobraćeni, mislim, najpre, na državotvorne Srbe i Bugare, a zatim, Ruse, dali su vanredne doprinose evropskoj civilizaciji u umetnosti, arhitekturi, državno-pravnom ustrojstvu zajednice. Zapadni Sloveni, pak, u okvirima razvijenijih susednih nacija Evrope, značajno su doprineli razvoju nauke i filozofije.

Trava i korenje

Postoji i ozbiljna veza između mitologije i jezika. Ko koga čuva: mitologija jezik ili jezik mitologiju?

-Odgovor se već nazire. Iz stava da jezik i mit idu zajedno, može se izvesti još jedan metodološki, odnosno heuristički princip. Pođimo od jedne činjenice koja ukazuje i na svojevrsni paradoks. Naime, pred našim se očima zbiva utrkivanje balkanskih Slovena ko će pre u Evropu kao zajedničko obitavalište svih. No, istovremeno, isti ti Balkanci, zdušno rade na tome da sve južnoslovensko i zajedničko po svaku cenu potru! Na primer, oni će u svojim maštarijama ići dotle da će za zajednički im jezik nadevati imena po brdima i pašnjacima na kojima napasaju svoja stada. Eto, tu bi sada mogla važiti poslovica koju je Vuk pribeležio: „Ako je trava pokošena, ostalo je korenje”. Naime, to korenje predstavlja istovetnu običajnost pomenutih naroda koja je ništa drugo do derivat mita, što sve skupa upućuje na istovrsni naš temelj, bar kada je reč o trima dominantnim južnoslovenskim narodima, izuzimajući Slovence.

Jedno poglavlje je posvećeno demonima. Ko nas danas „davi”, svetski ili domaći demoni?

-Ako bolje razgledate fenomen o kome sam upravo govorio, uočićete tu suštinsku polarizaciju naše racionalne i demonske ili demonijačne svesti.
„Po svaku cenu u Evropu” - racionalan je, to će reći ekonomski i bezbednosno opravdan projekat. Želeći, pak, razliku i tamo gde je uopšte nema, te nad jednim jezikom kojim govori 17 miliona Balkanaca podizati barijere u pogledu njegovoga naziva - projekat je u kome su umešale prste pre svega naše demonske sile, koje bi da budu i tamo gde se razum sasvim opire.
Eto, vidite, tu nam inostrani demoni, koji su sasvim bledi i nemoćni spram naših, ne mogu baš ništa. Mi smo isuviše jaki u slabostima

Zoran Radisavljević

28.03.15 Danas

Srpska mitologija u verovanju, običajima i ritualu (drugo prošireno izdanje, Dereta, Beograd 2014) istaknutog filozofa, estetičara i etnoantropologa Sretena Petrovića predstavlja jedinstven poduhvat u našoj etnološkoj nauci.
Ova voluminozna knjiga je plod višegodišnjeg autorovog napora da se na jedan sistematičan i teorijsko-metodološki utemeljen način izloži i rekonstruiše srpska mitologija - razume se, u kontekstu slovenske, i naravno šire indoevropske mitologije. Ukoliko je reč o mitološkim sistemima - uvek ih treba shvatiti uslovno, a nikako doslovno jer bi u ovom drugom slučaju zanemarili pluralizam ranih prethrišćanskih religijskih praksi koje su upražnjavali naši drevni slovenski preci. Daleko od toga da je mitologija slovenskih naroda sazdana od jednog komada, naprotiv - ona je izrazito višeslojna, pre svega kao plod stalnih migracija ali i unutarplemenske kulturne raznolikosti. U istorijskoj nauci je po nekim autorima prihvaćeno sporno stanovište da Sloveni kao poseban narod stupaju na svetsku arenu u 6. stoleću nove ere. Danas su Sloveni raspoređeni u tri velike grupacije: istočne, zapadne i južne. Mnogi naučnici smatraju da su Sloveni do 8. stoleća više-manje govorili istim jezikom, doduše na različitim dijalektima. Danas, ima 13 slovenskih jezika. Rezultati arheoloških istraživanja govore da je izvorno poreklo Slovena moguće utvrditi između 2000. i 1000. godina pre nove ere. Slavni grčki istoričar Herodot ih pominje kao Neure (neki naši istoričari ih prepoznaju kao Srbe), narod koji živi u gornjem toku reke Dnjestar. Mnogo je bilo debate o pradomovini Slovena, ali mnogi arheološki i drugi podaci govore da je reč o prostoru severoistočno od Karpata.
Sreten Petrović s pravom ističe važnost ranih kulturnih dodira Slovena, pre svega sa mnogim iranskim plemenima čija je prisutnost bila vezana za prostore današnje Rusije. Tokom prvog veka pre Hrista Sloveni su od Iranaca preuzeli gotovo sudbonosne reči kao što su: bog, raj, svet itd. Smatra se da su preuzeli neka solarna i lunarna božanstva. U 6. veku Sloveni prelaze Dunav, nastanjuju Balkansko poluostrvo i stižu pred zidine Carigrada. Blagodareći zapisima znamenitog vizantijskog hroničara Prokopija saznajemo da su Sloveni prinosili žrtve svojim glavnim božanstvima, gospodaru svetla. Životinja koja se žrtvovala bila je prožeta tzv. svetom manom pa su je akteri obrednog ceremonijala kolektivno konzumirali kako bi zajednica bila obredno ojačana. U nastavku Prokopije iznosi možda i najznačajniji detalj da su Sloveni poštovali vodu, pre svega reke i nimfe, ali i različite demone kojima su obavezno prinosili žrtvu koja im je pomagala u ritualu bajanja i proricanja. Da su slovenski mitovi izrazito sinkretičkog karaktera, govore i švedska osvajanja Rusije u prvim decenijama devetog veka. Naime, znameniti Viking Rurik i njegovi bojovnici nametnuli su okrutnu vlast u svim većim tadašnjim ruskim gradovima i tada dolazi do mešanja starih vikinških verovanja s mitskom predajom slovenskih (ruskih) podanika. Preokret se dogodio za vreme kneza Vladimira, prvog hrišćanskog vladara Rusije, koji na početku svoje vladavine vraća slovenska božanstva u život i kao takva ponovo dominiraju u religijskoj svesti ruskog naroda. Knez Vladimir je u mnogim hronikama opisan kao svirepi varvarin jer je ispred svoje palate žrtvovao na hiljade ljudi za račun svojih idola, paganskih božanstava. Pod presudnim uticajem Vizantije, knez Vladimir 989. godine preuzima hrišćanstvo i kao i svaki konvertit se žestoko obračunava sa starim slovenskim božanstvima koje je do jučer slavio, provodi prisilnu hristijanizaciju koja je izazvala nečuvena stradanja običnog sveta. Uprkos pogromu, Rusi kao Sloveni su odbijali da se odreknu starih božanstava. Uostalom, nesporazumi između institucionalizovanog hrišćanstva i paganskog nasleđa prisutni su ne samo u nas nego i u nekim drugim kulturama.
Sreten Petrović kao ozbiljan istraživač i naučnik nije imao nikakvu iluziju da je moguće pisati o srpskoj mitologiji kao nečem izvornom i autohtonom. Naprotiv, on se poslužio jedinim mogućim metodskim instrumentom, a to je da izvrši obimnu rekonstrukciju slovenske mitologije kako bi na taj način, rekao bih, zaobilaznim putem, primenom načela dedukcije - rekonstruisao, odnosno položio temelje srpskog mitološkog sistema.
U prva tri poglavlja ovog svojevrsnog enciklopedijskog kompendijuma vrlo iscrpno su izložene osnovne činjenice o poreklu Slovena, njihovoj mitologiji, običajima i folkloru - na osnovu postojećih istorijskih izvora, kao i najznačajnije interpretativne literature koja je bila dovoljno inspirativna za autora Srpske mitologije da se u njoj primećuju uvek dobrodošli polemički tonovi koji je čine otvorenom za slobodnu debatu u naučnoj zajednici, ukoliko je od nje, razume se, ponešto i ostalo. U teorijsko-hipotetičkom delu ove knjige autor raspravlja o mitu, mitologiji, religiji, magiji i običajima, žrtvenom obredu itd. Stiče se utisak da se ovde Sreten Petrović držao načela "epistemološke higijene" u poimanja razlike između mithosa i logosa, jer je pre svega reč o dva različita, ali ne i suprotstavljena sredstva u simboličkom poretku stvari. Istražujući geneologiju mita, nemački mislilac Hans Blumenberg tvrdi da je jedna od bitnih funkcija mita da "zagonetnu neodređenost preobrazi u nominalnu određenost i da ono što je uznemirujuće učini bliskim i dostupnim". Drugim rečima, mitski narativ omogućuje da se iz stanja pod diktatom stvarnosti u kojoj čovek kao individuum ne vlada uslovima vlastitog postojanja, polako prelazi u stanje u kojem se afirmiše narativ koji je u osnovi neproverljiv ali ga ta ista stvarnost ne može opovrgnuti. Blumenberg će primetiti da se na taj način "apsolutizmu stvarnosti suprotstavlja apsolutizam slike i želje". Rečju, ovde je moguće naslutiti supstancijalni kontinuitet mithosa i logosa koji je, rekli bismo pomalo patetično - na svetoj dužnosti očuvanja simboličke organizacije sveta.
U trećem i četvrtom poglavlju prof. Petrović izlaže temelje srpske mitologije, animologije i demonologije, obrazlaže svoju smelu tezu o Jastrebačkom panteonu, po mnogo čemu jedinstvenom tumačenju u našoj modernoj etnologiji. Naposletku, vrlo iscrpno se razmatra mitologija i magija u ritualu i običajnoj praksi i svetkovinama vezanim za godišnje običajne cikluse, hrišćanskim praznicima kao zameni za drevne svetkovine, agrarnoj magiji, slavi i zavetini, kultnim i demonskim mestima u srpskoj religiji. Što se pak tiče Jastrebačkog panteona, u njegovoj žiži je mitsko-poetska obrada kneginje Milice, zmajeve ljubavnice koju je oplodio mitski Zmaj od Jastrepca, kako to ističe naša narodna predaja. Novija forma pomenutog mitskog narativa, delom i pod uticajem crkve, kako to s pravom ističe naš autor - prikazuje Milicu u epskoj pripovesti kao devicu koja se našla u ulozi kćeri cara Stefana. U dramatičnom postkosovskom periodu nacionalnog tragizma, Zmaj je u funkciji stvaranja mitskih junaka i nacionalnih heroja. Mitološko susretanje Milice i Zmaja stvorilo je čitavu plejadu mitskih junaka "zmajevitog soja" iz kog je rođen Stefan Lazarević. Ovim činom, veli prof. Petrović - na mitskom simboličkom planu, po legendi, začinje se novi srpski panteon koji nazivamo Jastrebačkim panteonom. Ovakav narativ možemo razumeti kao osobeni imperativ sećanja, ili kao čudesni deseterački memento koji nam i u današnjim "smutnim vremenima" otkriva moralni i duhovni horizont nacionalnog samoodržanja.
Drugo prošireno izdanje Srpske mitologije u verovanjima, običajima i ritualu - predstavlja događaj za našu etnološku nauku i kulturu u celini. Koristeći multidisciplinarni pristup u istraživanju obimne etnografske građe, kao i gotovo nepregledne referentne naučne literature, ovaj impozantni spis je istovremeno i kritičko i analitičko i sintetičko delo. Diskretno vođen hermeneutičkim obzirima, Sreten Petrović se poduhvatio retko uspele kritičke valorizacije srpske etnološke nauke i njenih dosadašnjih rezultata, što je nesumnjiv presedan u našoj akademskoj sredini. Rukovođen šelingovskom i faustovskom strašću za stvaranjem Petrović je napisao izuzetno vrednu knjigu koja će biti nezaobilazno štivo za sve buduće istraživače u oblasti etnoantropologije, folkloristike, narodne književnosti, kao i društvenih nauka uopšte.

JOVO CVJETKOVIĆ