01.07.06
Etnoantropološki problemi
Na prvi pogled, veoma je teško odrediti kom domenu antropoloških istraživanja pripada monografija Mit i umetnost dr Ivana Kovačevića. Naime, postavlja se pitanje hoćemo li o njoj govoriti kao o egzemplarnoj studiji primenjene antropologije, studiji iz domena metodologije etnologije i antropologije, antropologije mita, istorije discipline, narodne religije, ali i o pojedinim delovima ove studije udžbeničkog karaktera?
Međutim, svako ko bude u prilici da pročita knjigu Mit i umetnost, shvatiće da je u njoj obuhvaćeno sve prethodno pomenuto. No, da krenemo od početka. Studija Mit i umetnost nastala je kao rezultat saradnje dr Ivana Kovačevića i umetničke grupe BAZAART , koja je kroz projekat Mit kao sudbina, okupila osam partnerskih umetničkih grupa sa prostora bivše Jugoslavije. Projekat Mit kao sudbina, predstavlja ogled iz oblasti metodologije stvaranja pozorišnog dela, koji umetničkoj sintezi u formi savremenog teatra pretpostavlja fazu naučne analize mitskog materijala. Projekat polazi od ideje da se pojedinci i grupe, kada se nađu u različitim kriznim situacijama, vode uzorima koje pronalaze u svojim nacionalnim mitovima, koji, opet, čine bitan deo nacionalnog identiteta i odlučujuće utiču na njihovo ponašanje. U tom smislu, prevođenjem mitskih materijala u formu naučnih činjenica, teorija i zaključaka, rečju – njihovom dekonstrukcijom, dolazi se do razumevanja strukture i delovanja mitskih matrica, što dalje omogućava razotkrivanje produkovanja i promovisanja modernih mitova i obrazaca po kojima se i danas upravljaju nacionalne grupe. Čitava ideja projekta počiva na stavu da je umetnost obavezna na istinu. Dekonstrukcijom nacionalnih mitova, projekat doprinosi emancipovanijem pristupu nacionalnom identitetu i predstavlja pokušaj prevazilaženja politike izolacionizma, ksenofobije i rasizma. Naučna analiza artografskog i etnografskog materijala, koja ima primat u čitavom projektu, treba da pruži okvir za formiranje istinite poetike, i njene dalje umetničke razrade, na kompetentan i utemeljen način. Jedna od faza projekta podrazumevala je odabir materijala koji će ući u dalju razradu, a konačnu selekciju mitskih artefakata, predloženih od strane samih učesnika projekta, izvršio je dr Ivan Kovačević.
U knjizi Mit i umetnost, oslanjajući se na osnovna načela strukturalne analize mita Kloda Levi-Strosa i semiološke dekonstrukcije mita Rolana Barta, Kovačević razmatra predložene mitske materijale i daje ocene njihove vrednosti za dalju umetničku elaboraciju. Inventivnošću i originalnim tumačenjem, posebnu pažnju privlače analize tri tematske celine, od kojih neke prvi put dolaze u fokus antropoloških istraživanja, dok se drugima pristupilo iz potpuno novog ugla posmatranja. Te celine su: uloga majke i materinstva u tradicionalnoj kulturi, verovanje u zmaja kao kišodavca i legende o gradozidanju u pesmi ""Zidanje Skadra"" i legendama o Prokletoj Jerini. Kako Kovačević zaključuje – sve tri govore o polnoj podeli uloga i moći u patrijarhalnom poretku srpske tradicijske kulture.
Pri razmatranju prve celine – uloga majke i materinstva u tradicionalnoj kulturi, Kovačević započinje mitoanalizu od grupe koju čine religijska pesma ""Vezak vezla Djeva Marija"", narodna uspavanka ""Spavaj čedo rodila te majka"" i bajalice koja govori o majčinskoj zaštiti novorođenog ili malog deteta. Za sve tri forme zajedničko je materinstvo, odnosno – biološka uloga žene. Pored prokreativne uloge, ovde se govori i o socijalnoj ulozi žene – majke u patrijarhalnom društvu, što je opšti model društva u Srbiji u XIX i početkom XX veka. Kako primećuje Kovačević, u sva tri artefakta prisutan je snažan emotivni naboj prema porodu, pojačan činjenicom da je socijalizatorska uloga majke u patrijarhalnoj zajednici ograničena. Muška deca rano izlaze iz socijalizatorske nadležnosti majke, dok ženska deca ostaju u tom položaju duže. Međutim, emocije prema muškom detetu su izraženije, jer ono ostaje u kući, u blizini majke, dok žensko dete – iako u svom razvoju duže vezano za majku, činom udaje u potpunosti napušta porodicu. Emotivni naboj se javlja u svojoj pozitivnoj formi – proizilazeći iz čina biološkog i socijalnog stvaranja, ali i u negativnoj formi koja je uslovljena činom separacije. Dakle, uloga žene je primarno biološka i parcijalno socijalizatorska – sa neminovnim emotivnim oštećenjima.
U razmatranju materijala vezanog za verovanja u zmaja kao kišodavca, Kovačević najpre detektuje dve različite konceptualizacije bića koje imaju uloge vezane za regulisanje atmosferskih pojava u dve različite varijante patrijarhalne zajednice – ekstremnoj patrijarhalnoj zoni dinarske oblasti i ublaženijoj varijanti koja karakteriše centralnu i istočnu Srbiju. U prvoj, vremenske prilike reguliše čovek, kojem se pripisuju određene natprirodne sposobnosti – najčešće poznat pod imenom zduhać, dok je u drugoj varijanti ova uloga dodeljena mitskom biću – zmaju. Analizirajući široko rasprostranjeno verovanje da je zmaj izuzetno naklonjen ženskom polu, da je strastan ljubavnik, te da usled svojih avantura može da zaboravi na svoje dužnosti u vezi sa regulisanjem atmosferskih pojava, Kovačević zaključuje da se u njegovoj osnovi nalazi ženska borba za sticanje određenog nivoa moći u društvu. Stupanjem u vezu sa zmajem, žene dolaze u poziciju ""manipulatora sa važnim i poželjnim mitskim bićem"".
U ekstremnoj patrijarhalnoj zoni, međutim, čak i ovakav društveni uticaj žena, preko zmaja, nije moguć – pošto ulogu regulatora atmosferskih pojava ima muškarac, zduhać. U zoni blažeg patrijarhalnog poretka, kroz priče o kontaktima žena sa zmajem, one mogu postati moćni religijski funkcioneri u zajednici, pošto upravljaju mitskim bićem čija je uloga od velikog značaja za zajednicu. No, pošto se i ovde radi o patrijarhalnom uređenju, kako se stvari u vezi sa socijalnim ulogama ne bi otrgle kontroli, i ovde muški deo populacije preuzima stvari u svoje ruke kada zmaj prestane da obavlja svoje dužnosti, i to, najčešće, na dva načina: ili će bukom oterati neodgovornog zmaja iz sela, ili će okupati ženu za koju se smatra da snosi odgovornost za neaktivnost zmaja. Takvim činom će joj oduzeti moć upravljanja ovim mitskim bićem i tako važnom pojavom kao što su atmosferske nepogode, i uskratiti joj ""mogućnost da se sa muškim delom zajednice takmiči u socijalnoj moći"".
Prilikom tumačenja mitologije gradozidanja, Kovačević na početku eksplicira kontekst u kojem je moglo da dođe do mistifikacije tehnološkog poduhvata zidanja većih građevina, zaključujući da su ""kulturna degradacija kao i pomeranje stanovništva, uslovili da između Srba koji su živeli u zemunicama, a čija je usmena poezija putem zapisa iz XIX veka stigla do današnjih dana, i Srba gradozidatelja iz srednjeg veka, postoji nepremostiv jaz"". Tumačenje pesme ""Zidanje Skadra"" i legende o Prokletoj Jerini, Kovačević nastavlja konstrukcijom hipotetičkog modela muškog i ženskog čitanja pomenutih sadržaja. U tom smislu, muško čitanje legende o Skadru doživljava žensku žrtvu (uz omogućavanje dovršavanja reproduktivne, biološke funkcije, koju mlada Gojkovica obavlja zazidana) kao čin koji će ""najmanje remetiti socijalno funkcionisanje sa stanovišta muškog principa"". Žensko čitanje iste legende podrazumeva osećanje nižeg društvenog značaja, imajući u vidu da se radi o nasilnom žrtvovanju žene, kojoj se, pri tom, oduzima i uloga majke i to u ime nekih drugih – muških vrednosti. Muško čitanje legende o Jerini predstavlja protest protiv redistribucije socijalne moći, koja se doživljava kao nešto nedozvoljivo i predstavlja ""noćnu moru"" muškog dela populacije. Međutim, iako izaziva strah, ovakvo čitanje legende o Jerini daje i ""opravdanje za postojeću distribuciju društvene moći i podelu rada"". Žensko čitanje legende o Jerini, zaključuje Kovačević, doživljava se kao osveta za nasilno žrtvovanje žene u legendi o Skadru, ili ""kao imaginarna kompenzacija za realni socijalni položaj u podeli rada i distribuciji moći"".
Efektna dekonstrukcija predloženih mitoloških materijala nije, međutim, jedina vrednost koju nam donosi delo Mit i umetnost. Praktično iz ""drugog plana"" čitaocu se nude sadržaji od značaja, pre svega, za poimanje stanja u srpskoj etnologiji/antropologiji, a potom i za angažovanje u njihovim okvirima. Čitava knjiga predstavlja, zapravo, riznicu brojnih dekonstrukcija sasvim druge vrste – što onih unutardisciplinarnih, koje se tiču, na primer, dekonstrukcije mita o predanom etnografu, sakupljaču građe koja je pred nestajanjem i o uspesima očuvanja bogatog ""izvornog"" etnografskog i folklornog materijala, preko dekonstrukcije upotrebe politike (političkih mitova) i ideologije, predstava o poreklu i razvijenosti nacionalne kulture, do dekonstrukcije kvazi-naučnih metoda i kvazi-nauke (pojava panteonizma, na primer).
Uvodna poglavlja knjige donose razvijenu teoriju mita i rituala, ukazujući na njihove moguće funkcije ali i promene i supstitucije. U nastavku je ponuđen pravi vodič kroz semio-strukturalnu analizu mita, u kojoj je metodologija, korak po korak – u maniru udžbenika, predstavljena na veoma prijemčiv i inspirativan način, te može postati jasna i upotrebljiva mnogima koji nikada nisu imali dodira sa klasicima razmatrane problematike.
Sasvim je očigledno, dakle, da pred sobom imamo pionirsko delo angažovanja antropološke analize u svrhe obezbeđivanja naučnog pozicioniranja artefakata za umetničku dramatizaciju i elaboraciju. Ovime, inače interesantan i često diskutovan, odnos antropologije i umetnosti dobija sasvim novu dimenziju. Kreativnost i lucidnost, koju mora imati svaka iole vredna antropološka analiza, veoma je bliska umetničkim formama. No, način na koji je Ivan Kovačević uposlio naučni metod u spletu antropologije i umetnosti, veoma eksplicitno postavlja svaku na svoje mesto.
Danijel Sinani
