01.02.10
Vojnoistorijski glasnik
Početkom 2010. je, u izdanju izdavačke kuće CID iz Podgorice, objavljena zbirka dokumenata iz domena problematike crnogorske vojske s kraja 19. i početka 20. vijeka, pod naslovom MINISTARSTVO VOJNO, Zbornik dokumenata 1879–1916. Zbornik je priredio mr Slavko Burzanović, viši naučni istraživač u Istorijskom institutu Crne Gore.
Publikovanje ovog korpusa građe predstavlja značajan doprinos izučavanju jedne od najvažnijih tema istorije Crne Gore – njene vojne istorije. Iako su operacije crnogorske vojske iz tog vremena često bile predmet naučnog interesovanja, metodološku prazninu u pristupu ovom pitanju je uvijek predstavljao nedostatak objavljenih relevantnih dokumenata. Bez obzira da li se ticao nekog konkretnog segmenta vojne istorije, problemskog sklopa ili institucionalnog okvira, dosadašnji istoriografski pristup se više odlikovao željom da se obradi tema, nego da se predstavi dokumentaciona osnova za njeno istraživanje. Taj izvorni temelj svakog ozbiljnog istoriografskog rada po pitanju crnogorske vojne istorije nije odgovarajuće tretiran.
Istorijski okvir ovog zbornika se odnosi na poslednji segment institucionalnog regulisanja vojnih aktivnosti u Crnoj Gori. Knjaz Nikola je 1874. reformisao Senat, ostavivši mu sudsku vlast i uvodeći posebne uprave. Tada osnovana vojena uprava je 1879. pretvorena u odjeljenje novoformiranog Ministarstva, a odjeljenje je ubrzo preraslo u Ministarstvo vojno. Zakonski akt, kojim je regulisano njegovo ustrojstvo, donešen je tek 1903. Knjažev prvi činovnik u vojnim poslovima je bio vojvoda Ilija Plamenac, koji je preko 30 godina obavljao svoju dužnost prvo kao upravitelj vojeni, a nakon reforme 1879. do 1905. i kao ministar. Njegovi naslednici su bili brigadiri Janko Vukotić, Mitar Martinović, Ivo Đurović, Mašan Božović, i Radomir Vešović, kao i Andrija Radović.
Objavljivanje zbornika dokumenata Ministarstvo vojno približava ovo vrijeme kroz dodir sa direktnim svjedočanstvima. Na 570 strana je objavljeno 408 dokumenata, i to za period od 1879 do 1916. Ova građa u najvećoj mjeri potiče iz fonda br 9, Ministarstvo vojno, Državnog arhiva Crne Gore na Cetinju, koji sadrži dokumente o ovoj temi zaključno sa 1903. godinom. Ostala dokumenta većinom potiču iz 80-ak drugih fondova ovog arhiva, naročito fondova koji sadrže arhivu Vrhovne komande crnogorske vojske, raznih vojnih jedinica (divizija, brigada i odreda), Stojeće artiljerije, Topništva, Uprave vojnih telegrafa, vojnih sudova, vojne žandarmerije, Komande ratnih zarobljenika, Dvorske straže, Vojnih slagališta, Vojnih stanica, Intendanture, Oblasnih intendantskih odbora, Intendantskih magacina, Kontrolne komisije, Vojne bolnice, vojnih garaža, Vojne muzike, komorskih stanica, Vojničke škole, rekvizicija (po opštinama), komisija za pregled i uređenje računa rekvizicije i drugih. U Državnom arhivu se čuva i građa crnogorskih vlada u emigraciji, koja sadrži i poseban dio o Ministarstvu vojnom, odnosno, crnogorskoj vojsci u egzilu.
Od ostalih institucija koje sadrže dokumenta o radu Ministarstva vojnog, a koja su bila od naročitog značaja za period 1903–1916, ističe se dio lične građe Ilije Hajdukovića koji se čuva u Biblioteci Istorijskog instituta Crne Gore u Podgorici, kao i fond Nikola I, Državnog muzeja na Cetinju.
Ovaj zbornik predstavlja prvi pokušaj sistematskog objavljivanja dokumenata o radu i organizaciji crnogorskog vojnog ministarstva. Pojedina dokumenta iz ovog domena su se našla u djelima iz ratne i diplomatske istorije Crne Gore, s tim da su Crnogorski zakonici, dr Branka Pavićevića i dr Radoslava Raspopovića, jedini do sada objavljeni dokumentacioni korpus koji pruža uvid u ovo pitanje do 1916. Dio dokumenata koji je objavljen u navedenom korpusu je našao mjesto i u ovom zborniku, ali je uprkos važnosti i tematskoj povezanosti, prednost ovdje data do sada neobjavljenim i istraživačima manje poznatim dokumentima. Međutim, upravo je činjenica da je primarni fond Ministarstva vojnog sačuvan samo do 1903, bila odlučujuća da i dio dokumenata objavljenih u Crnogorskim zakonicima bude ponovo objavljen i ovdje.
Sama građa koju ovaj zbornik donosi svjedoči o svim aspektima života u Crnoj Gori. Društvo i država su bili dominantno determinisani vojskom, tako da se na ovim stranicama ne nalaze samo putokazi za proučavanje vojno-političkog okvira u kojem je crnogorska vojska funkcionisala, već i koliko je ona predstavljala ogledalo svakodnevice i njenih aktivnih pripadnika, i njihovog neposrednog okruženja. Ovi dokumenti neće omogućiti otkrivanje nekih novih, senzacionalnih podataka iz oblasti vojne istorije, ali njihov sadržaj po prvi put sistematski pokazuje naličje vojne organizacije i uprave, njeno mjesto u hijerarhiji vrijednosti i uticaj na ličnu, životnu sferu vojnika i oficira. U zemlji nemaštine i sirotinje, nesigurnih granica i patrijarhalnih društvenih mehanizama, vojna tradicija je predstavljala zajedničku tekovinu svih slojeva i grupa, tako da njeno proučavanje i dalje ostaje najkraći put za uvid u opšte odlike crnogorskog društva.
Mr Ivan Laković
