01.01.20
Istorijski časopis
Krajem 2019. godine objavljen je tematski zbornik Kraljevstvo i arhiepiskopija koji na jednom mestu sabira 20 naučnih studija nastalih iz saopštenja sa Šeste nacionalne konferencije vizantologa (Beograd, 18–20. jun 2015), kao i iz izlaganja učesnika naučne tribine SANU „800 godina od krunisanja Stefana Prvovenčanog“ (Beograd, 25. oktobar 2017), te najzad iz priloga po pozivu uredništva, uključujući tu i dva uvodna teksta, studije nedavno preminulog Rudolfa Šifera, Rimsko papstvo i razvitak evropskih država u srednjem veku, i Joanisa Tarnanidisa, Pojam i kanonski položaj ustanove autokefalije u okviru organizacije i uprave Istočne pravoslavne crkve. Autor prvog teksta čitaoca vodi od kraljevskog krunisanja Pipina Malog 751. do krunisanja Stefana Prvovenčanog krunom iz Rima 1217. godine, i svojim širokim hronološkim, ali i teritorijalnim opsegom istraživanja (Španija, Britanija, Skandinavija, Italija, srednja, istočna i jugoistočna Evropa), predočava da je spletom okolnosti (zapadanje Nemačkog carstva u krizu po smrti Hajnriha III 1056) i energičnošću pojedinih papa, pre nego kontinuiranim planskim nastojanjem papske kurije, definisano angažovanje rimskog biskupa u kraljevskim krunisanjima evropskih vladara. J. Tarnanidis ukazuje da je crkvena autokefalija u Pravoslavnoj crkvi takođe uzrokovana pre svega spletom okolnosti (nemogućnost ili otežano opštenje pomesnih crkvi sa centralnom upravom), što je potom uklopljeno u kanone kroz hrišćansko učenje o slobodi i demokratska načela i praksu nasleđene iz helenističkog društva, ali da je upliv društveno-političke realnosti u definisanje ustanove autokefalije nastavljen kroz sporadično mešanje vizantijskog cara u upravne poslove Crkve (među kojima je bila i dodela autokefalnosti), koje je vremenom postalo pravilo (svojevrsni pseudokanon, možemo reći).
Prilog Ivane Komatine, Papska politička teorija i praktična politika: kraljevstvo kod Južnih Slovena do kraja XII veka, prirodno se nastavlja na Šiferov tekst, i nakon inicijalnog definisanja terminologije vladarskih naslova u ranosrednjovekovnoj Evropi i kod Slovena (rex, koning, knez, kralj, itd.), ističe presedane koje je papa Grgur VII činio u jeku borbe za investituru, dodeljivanjem slovenskim vladarima, među kojima i dukljanskom vladaocu Mihailu, kraljevske titule (za koju nemamo neupitnih svedočanstava da su je nosili i Mihailovi potomci nakon kralja Bodina). Tekst Papstvo i pravoslavni jugoistok Evrope 1180–1216. Ponovno razmatranje Gintera Princinga – koji predstavlja autorov prerađeni članak iz 2002. godine – fokusira se na odnose Svete stolice sa pravoslavnim balkanskim državama (Vizantija, Bugarska, Srbija, Nikeja, Epir) u periodu od smrti cara Manojla Komnina do smrti pape Inoćentija III; ovi odnosi su praćeni uglavnom kroz prepisku rimskih biskupa, sa jedne, i pravoslavnih vladara i crkvenih velikodostojnika, sa druge strane, gde kontakti rimske kurije sa srpskim vladarima (kraljem/knezom Vukanom i velikim županom Stefanom Nemanjićem) čine samo jedan mali aspekt složene mreže odnosa papstva i pravoslavnih država, te međusobnih odnosa vladara tih država. Time je i ova studija u stvari još jedan od uvodnih priloga koji ima za cilj da dobijanje krune za srpskog kralja iz Rima smesti u širi kontekst papske politike prema balkanskim vladarima. Nasuprot tome, članak Srđana Pirivatrića, Kriza vizantijskog sveta i postanak kraljevstva i autokefalne arhiepiskopije svih srpskih i pomorskih zemalja, fokusira se na krunisanje Stefana Nemanjića i još više na hirotoniju Save Nemanjića za arhiepiskopa i sticanje autokefalije, tj. postavlja ove činove u širi kontekst događaja u vizantijskom svetu koji su prethodili i usledili padu Carigrada pod krstaše 1204. godine (dinastička kriza i suprotstavljene tendencije epirskih i nikejskih vladara da obnove jedinstveno Romejsko carstvo i Carigradsku patrijaršiju).
Smilja Marjanović-Dušanić, u prilogu Srpski uspon na kraljevstvo: tumačenja i značenja obreda krunisanja, reafirmiše pretpostavke o postojanju dva krunisanja Stefana Prvovenčanog, te zaključuje da je prvi obred iz 1217. bio vanliturgijski i stoga nije bio uslovljen Stefanovim prihvatanjem rimokatoličke vere (kao što je to bio slučaj kod bugarskog vladara Kalojana deceniju ranije), dok je drugo, žičko krunisanje izvedeno verovatno 1220, nakon što su Savinom hirotonijom za arhiepiskopa i donošenjem relikvija sa hodočašća stvoreni uslovi za liturgijski obred prilagođen iz vizantijske tradicije uz izvesna odstupanja. Na sam obred žičkog krunisanja fokusira se članak Vladimira Vukašinovića, Liturgička analiza krunisanja Stefana Prvovenčanog, koji detaljnim poređenjem sa poznatim vizantijskim i slovenskim liturgijskim izvorima o poretku carskog krunisanja ukazuje na osobenosti Stefanovog krunisanja o kojima svedoče izvorni podaci iz žitijâ i nastoji objasniti odstupanja od vizantijske prakse.
U prilogu Nebojše Porčića, Nemanjićki uspon na kraljevstvo u svetlosti diplomatičkih i diplomatskih svedočanstava, pokazano je na koji se način sticanje kraljevske titule odrazilo na reprezentaciju srpskog vladara u dokumentarnoj produkciji, te kako su Stefan Prvovenčani i njegovi naslednici svesno nastojali da se u zavisnosti od toga kome se obraćaju, reprezentuju kao kraljevi na način karakterističan vladarskoj (kraljevskoj) reprezentaciji u konkretnoj sredini – zapadnoj, rimokatoličkoj ili vizantijskoj, istočnopravoslavnoj; ovo je rezultovalo autohtonim „srpskim“ obrascem reprezentacije kralja koji je inkorporirao i zapadne i vizantijske elemente. Đorđe Bubalo u svojoj studiji Teritorijalna komponenta kraljevske titule Nemanjića dokazuje da je naspram razvijene titulature srpskih kraljeva koja sadrži geografsko određenje Srpska zemlja i poimence navedene oblasti u primorju (Dioklitija, Dalmacija, Travunija, Zahumlje), i koja je iznikla na zapadnim uzorima, od samog početka u tituli korišćena i dvodelna geografska odrednica Srpska zemlja i Pomorska (i njene varijacije u jednini i množini), i da je ona preuzela primat već za kralja Vladislava, a ne za kralja Uroša, kako se dosad uglavnom tvrdilo. U članku Srbija u kraljevskoj tituli Arpadovića Đura Hardi argumentuje da su ugarski kraljevi tokom 13. veka sebe smatrali sizerenima srpskih vladara i unosili Srbiju u svoju titulu nakon što je uz pomoć kralja Emerika Vukan Nemanjić oduzeo presto svom bratu, te da je tom prilikom novi veliki župan morao u nekoj formi priznati vrhovnu vlast ugarskog kralja, ali da to nije značilo da su ugarski kraljevi, nakon što je Stefan
Nemanjić dobio krunu od pape, ikada osporavali kraljevski rang svojim južnim susedima – za njih je ta titula bila legitimno stečena iz Rima. Analizirajući zidno slikarstvo iz najranijih kraljevskih zadužbina Dragan Vojvodić u prilogu Ka carskom dostojanstvu kraljevske vlasti. Vladarske insignije i ideologija u doba prvih Nemanjića ukazuje da su prvobitni ornat i insignije srpskih kraljeva u suštini odgovarali onima vizantijskih visokih dostojanstvenika (od kojih ih je razlikovalo samo krstoliko žezlo), a da je preuzimanje karakterističnog carskog ornata i insignija započelo verovatno još za vreme kralja Vladislava, ne u kasnijem periodu, kako se to dosad obično smatralo. Rad Danice Popović, Srpski vladarski i arhiepiskopski grob u srednjem veku – nova saznanja i tumačenja, predstavlja osavremenjeni pristup tematici koju je autorka obradila pre četvrt veka, i donosi određene izmene tadašnjih gledišta i zaključaka, pre svega usled rezultata terenskih istraživanja; po mišljenju autorke novi nalazi su dodatno osnažili zaključke da je srpski vladarski grob bio dosledno razrađeno sredstvo vladarske reprezentacije koje je svoj protopip imalo u studeničkom funerarnom kompleksu, dok za grobove arhiepiskopa nikada nije dostignut isti nivo konzistentnosti i uniformnosti.
U prilogu Pravni poredak u Srpskoj kraljevini u XIII i XIV veku Zoran S. Mirković na primerima bračnog i krivičnog prava sagledava odnos vizantijskih pravnih normi koje su u srpsku državu došle sa Savinim Zakonopravilom i slovenskog običajnog prava, te zaključuje da je neusklađenost i protivrečnost ova dva pravna poretka prevazilažena kroz funkciju kralja kao vrhovnog zakonodavca i sudije. Studija Nine Kršljanin, Kralj kao zaštitnik Crkve: pravna analiza žičkih povelja Stefana Prvovenčanog, bavi se znatno konkretnijim pravnim pitanjima: najpre odredbama žičkih povelja koja se tiču crkvene organizacije i povlastica sveštenstva, te pozivanju zavisnog stanovništva na sud, ali i odredbama koje regulišu razvod i smetnje za sklapanje braka i koje su svakako morale prerasti partikularni karakter regulisanja ovih pitanja samo u okvirima žičkog vlastelinstva; time svedoče o opsegu zakonodavne delatnosti Stefana Prvovenčanog koju autorka po značaju upoređuje sa kodifikacijom Stefana Dušana.
Kroz minucioznu analizu podataka iz dokumentarnih i narativnih izvora Miloš Ivanović u svojoj obimnoj studiji Kraljevstvo i društvena elita u zemljama Nemanjića sagledava položaj i ulogu vlasteoskog sloja tokom čitavog postojanja države Nemanjića (do 1371, dakle i u periodu Carstva), prateći najvažnije pojave vezane za vlastelu kao što su dodeljivanje baština, vršenje vojne službe, pitanja nevere i vladarske milosti, te učešće u državnoj upravi i radu sabora, ali i manje formalna savetovanja i neformalno vršenje uticaja na vladare, koje se na poseban način ogleda u učešću u pobunama protiv vladara i njihovom zbacivanju.
Vujadin Ivanišević u prilogu Obim kovanja srpskog srednjovekovnog novca kraljevskog perioda predlaže korišćenje novih numizmatičkih metodoloških pristupa kojim se na osnovu pretpostavljenog broja kalupa za sve primerke određene emisije novca mogu izračunati godišnja produkcija i ukupni obim kovanja tih emisija; primenom ovog pristupa izračunat je obim kovanja samo dve vrste novca, dinara de bandera i dinara de cruce iz vremena kralja Milutina, koji predstavljaju oko 1/10 obima godišnjeg kovanja mletačke kovnice. No, autor sugeriše da je obim kovanja u Srbiji bio veći, budući da su istovremeno kovane i druge vrste dinara, u više kovnica.
U članku Pitanje osnivanja Srpske crkve u politici Teodora Duke Dejan Dželebdžić argumentuje stav da je protivljenje epirskog vladara Teodora Duke koji je želeo sačuvati dobre odnose sa srpskim kraljem razlog zašto ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatin sve do 1228/9. nije uputio protest vaseljenskom patrijarhu u Nikeji povodom hirotonije Save Nemanjića za arhiepiskopa (premda je samog Savu prekorio već 1220). Branislav Todić u tekstu O promeni imena vaseljenskog patrijarha koji je rukopoložio Svetog Savu za arhiepiskopa daje novo tumačenje da je u žitijima Sv. Save zamenjeno ime patrijarha Manojla koji je hirotonisao Savu imenom Manojlovog naslednika Germana II zbog statusa koji je German stekao kao uzorni branilac pravoslavne vere i protivnik crkvene unije, i to tako što je Teodosije, pišući žitije u atmosferi rezignacije prema Lionskoj uniji, svesno načinio ovu izmenu, a da je odatle ona potom unošena i u prepise Domentijanovog dela koje je prvobitno svakako sadržalo Manojlovo ime.
Prilog Irene Špadijer, Srpska himnografija u doba arhiepiskopije, donosi pregled najbitnijih delâ crkvene poezije koju su stvarali duhovnici iz okrilja Srpske crkve u periodu arhiepiskopije, svrstavajući ih u više etapa od Sv. Save, preko generacije njegovih učenika, te Teodosija Hilandarca, sve do arhiepiskopa Danila II, iz čega se jasno uviđaju i visoki književni i umetnički dometi ovih stvaralaca. Tematski zbornik koji se našao pred čitaocem završava se studijom Marka Šuice, Srpsko kraljevstvo i politika restauracije krajem XIV veka, usmerenom na događaje koji nisu deo neposredne istorije Nemanjićkog kraljevstva, već su odraz nemanjićke tradicije i svedočanstvo o njenom dalekosežnom odjeku još u srednjem veku. Baveći se ideološkim i praktičnim aspektima posezanja za kraljevskom krunom najpre Vukašina Mrnjavčevića, a potom i bana Tvrtka Kotromanića, autorov članak svedoči o tome kako je kraljevstvo Nemanjića nadraslo status vremenski ograničene društveno-političke i istorijske pojave, i postalo trajna paradigma istorije srpskog naroda, dok ovlaš skicirajući značaj „pravog“ baštinika nemanjićke tradicije, kneza Lazara, pokazuje da su postupci prve dvojice vladara u kontekstu realnog kontinuiteta sa nemanjićkim kraljevstvom u velikoj meri nekonsekventni.
Sadržajem značajnog broja studija koje daju pregled dosadašnjih dometa istraživanja tema vezanih za uspostavljanje nemanjićkog kraljevstva i srpske arhiepiskopije, studija koje donose odgovore na neka nedovoljno jasno rešena pitanja ili predlažu nova tumačenja, te studija koje po prvi put sintetizuju neke teme i pokreću nove pravce istraživanja, ovaj temat se pokazuje kao kapitalan doprinos srpskoj istoriografiji. Zbog velikog broja istraživača koji se neće uvek složiti oko određenih tumačenja i zaključaka, u zborniku se mogu naći neke prećutno ili otvoreno oprečne tvrdnje (npr. S. Pirivatrić je rezervisan po pitanju Stefanovog prihvatanja rimskog veroispovedanja i papskog primata kao uslovâ za krunisanje 1217, S. MarjanovićDušanić iznosi brojne argumente koji upućuju da do prelaska u rimokatoličanstvo nije došlo, a N. Porčić oprezno predlaže da je Stefan mogao pružiti formalna uveravanja o crkvenom potčinjavanju srpske države papskom autoritetu, dok su doktrinarna pitanja zanemarena u tom trenutku, ali da je daljim razvojem događaja – stvaranjem autokefalne srpske arhiepiskopije u sklopu istočnopravoslavne crkvene zajednice – ovo makar i formalno potčinjavanje praktično obesmišljeno i poništeno). No, takva situacija ne odslikava štetnu neusklađenost i nedoslednost, već svedoči o bogatstvu metodoloških pristupa kritici izvora, koje je svakako plodnije od upodobljavanja po svaku cenu i postizanja veštačkog konsenzusa u interpretaciji istorijskih činjenica. U tom smislu, uključivanje registra pojmova i imenâ, kao i bibliografijâ na kraju svake studije, kako se to čini u tematima sa naučnih skupova kod nekih stranih izdavača, olakšali bi čitaocu sagledavanje pojedinih pitanja kroz vizuru više autora, pa se njihovo nepostojanje u ovom zborniku uslovno može označiti kao njegova glavna slabost.
Benjamin Hekić
