01.01.20
Kordun. Od Vojne granice do Republike Srpske Krajine 1881–1995
Istorija 20. veka, god. 38, 1/2020
U savremenoj srpskoj istoriografiji sinteze su prava retkost. Još ređi je slučaj da na jednoj sintezi radi grupa naučnika. Knjiga koju predstavljamo je izuzetak u tom smislu. Ona je sinteza, proistekla iz pera sedam autora – Biljane Stojić, Aleksandra Lukića, Nebojše Stambolije, Dragomira Bondžića, Milana Gulića, Milane Ljubičić i Vladimira Vuletića. Nastala je kao zajednički poduhvat Instituta za savremenu istoriju i Zavičajnog kluba Kordunaša iz Beograda, i kao takva predstavlja još jednu retkost u srpskoj istoriografiji, jer je spojila jednu naučnu i jednu građansku instituciju.
Knjiga Kordun: Od Vojne granice do Republike Srpske Krajine 1881–1995. temelji se na izuzetnom poznavanju ovog prostora i njegovih ljudi od strane autora, ali i na opsežnom istraživanju velike količine građe koja se čuva u više arhivskih ustanova u Srbiji i Hrvatskoj. Kada to kažemo imamo u vidu činjenicu da su autori za pisanje knjige koristili arhivalije pohranjene u Arhivu Jugoslavije (14 arhivskih fondova), Arhivu Srbije (1), Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti (1), Vojnom arhivu u Beogradu (2), Državnom arhivu u Karlovcu (16), Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu (36), kao i Hrvatskom memorijalno-dokumentacijskom centru Domovinskog rata u Zagrebu (12). Osim toga korišćena je građa iz lične arhive dr Milana Micića, zatim 110 publikacija objavljenih izvora, 62 knjige memoarske literature, kao i veliki broj članaka objavljenih u 37 dnevnih i periodičnih listova.
Knjiga počinje kratkim Predgovorom (str. 9–10) i Uvodom (11–17), a nastavlja se sa šest poglavlja. U prvom od njih, Kordun – od razvojačenja do ujedinjenja (1881–1918), koji je nastao iz pera Biljane Stojić, materija je podeljena na 17 potpoglavlja, tematski razuđenih, ali slivenih u misaono zaokruženu celinu. U njima je autorka svoju pažnju poklonila samoj instituciji Vojne krajine, njenom razvojačenju, a zatim i njenom uklapanju u zakonske okvire Banske Hrvatske. Ona piše i o kućnim zadrugama, demografskoj slici Korduna, političkom životu i političkim previranjima na ovom prostoru, Srpskoj pravoslavnoj crkvi, školstvu i zdravstvenim prilikama, privredi, kulturnom i svakodnevnom životu. Završni deo početnog poglavlja posvećen je Prvom svetskom ratu na prostoru Korduna.
Drugo poglavlje naslovljeno Kordun u jugoslovenskoj kraljevini (1918–1941) napisao je Aleksandar Lukić. Autor je ovo poglavlje podelio na četiri manje celine. Dok je u prve tri govorio o političkom životu na Kordunu u nekoliko faza (1918–1929, 1929–1935, 1935–1941) u poslednjoj se bavio privrednim, zdravstvenim i prosvetnim temama obuhvativši čitav period.
Nebojša Stambolija je pisac trećeg poglavlja Kordun u Drugom svjetskom ratu (1941– 1945). Kao i prethodno dvoje autora i Stambolija je svoje poglavlje podelio na više manjih celina, nastojeći da u njima dotakne i obradi veliki broj pitanja. On je svoje pisanje započeo Aprilskim ratom, okupacijom zemlje i uspostavljanjem ustaške vlasti, pa nastavio opisom ustaških zločina, ustankom srpskog naroda na Kordunu u leto 1941. godine, te borbama koje su se u narednim godinama vodile na ovom prostoru. Posebnu pažnju poklonio je formiranju Osme kordunaške divizije, zatim „Kordunaškom procesu“, oslobođenju ovog prostora i posledicama rata, pre svega broju žrtava i njihovoj nacionalnoj strukturi.
Četvrto poglavlje Kordun u socijalističkoj Jugoslaviji (1945–1990) potpisuje Dragomir Bondžić. Ono pojedinačno obuhvata najduži period obrađen u knjizi. Podeljeno je na tri potpoglavlja u okviru kojih je formirano 19 užih tematskih celina. Autor je pisao o teritorijalno-administrativnim podelama Korduna i njegovima ljudima, zatim o političkim, kulturnim i prosvetnim prilikama i njihovima promenama u toku vremena, kao i o ideologiji, crkvi i čuvanju tradicija NOB-a. Bondžić vešto zaranja u svet brojki, donosi veći broj tabela, procenata i podataka koji svojom egzaktnošću dodatno racionalizuju njegov iskaz.
Kordun u ratu 1991–1995. naslov je petog poglavlja čiji je autor Milan Gulić. Ono je i najduže u celoj knjizi. Kompoziciju poglavlja čini 20 potpoglavlja koja su dodatno podeljena na 40 manjih celina. U njima je autor poklonio svoju pažnju političkim prilikama na Kordunu pred raspad Jugoslavije, stvaranju Republike Srpske Krajine, zatim oružanim snagama Teritorijalne odbrane i Jugoslovenske narodne armije na ovom prostoru, kao i oružanim borbama 1991. koje su se vodile između srpskih i hrvatskih snaga, te između jedinica JNA i hrvatskih snaga. Gulić piše i o teritorijalno-administrativnom uređenju Korduna u navedenom vremenu, zatim o policiji i pravosuđu, organizaciji Srpske vojske Krajine, političkim, ekonomskim i privrednim prilikama, „nedozvoljenoj trgovini“, zdravstvenim i socijalnim ustanovama, prosveti, kulturi i sportu, te Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Svoje izlaganje on zasvođuje pričom o 1995. godini, u kojoj analizira agresiju Hrvatske na Zapadnu Slavoniju i zapadni deo Republike Srpske Krajine, te zločine koje su počinile hrvatske snage tokom i posle akcije Oluja.
Poslednje, šesto poglavlje naslovljeno Kordunaši van Korduna – Kordun (n)i ovdje (n)i tamo napisali su Milana Ljubičić i Vladimir Vuletić i ono predstavlja svojevrsnu sociološku studiju posvećenu životu Srba izbeglih sa Korduna u toku 1995. godine. Autori pišu o izbeglištvu i integraciji izbeglih u novim sredinama, o njihovom društveno-ekonomskom položaju, o transformacijama u strukturi porodica, o osnovnim preprekama i teškoćama tokom prilagođavanja na novu sredinu, njihovim političkim stavovima, sećanjima na progon, ali i na Kordun.
Dodatnu vrednost knjizi daju biografski portreti poznatih Kordunaša koji su inkorporirani u odgovarajuća hronološka poglavlja. Tako možemo pročitati kratke biografije vladika Teofana (Živkovića) i Mihaila (Grujića), zatim Vladimira Matijevića, Milana Vujaklije, Dragoljuba Jeličića, Stanka Opačića, Gojka Nikoliša, Stanka Koraća, Nikole Vidovića, Rada Bulata, Pavla Jakšića, Miloša Šumonje, Bogdana Oreščanina, Dušana Pekića i Branka Mamule. Osim toga tu je veliki broj istorijskih karata i fotografija.
Knjiga Kordun: Od Vojne granice do Republike Srpske Krajine 1881–1995. predstavlja veliki doprinos srpskoj istoriografiji. Sigurni smo da će, s obzirom na način na koji su postavljeni tematski okviri u njoj, ona predstavljati siguran temelj i instruktivan putokaz za, nadamo se, slične knjige u kojima će u budućnosti biti obrađene druge manje teritorijalne celine u kojima je živeo srpski narod na području današnje Republike Hrvatske.
Marko Miletić
