Jugoslavija i Poljska: odnosi u XX veku

01.01.20

Istorija 20. veka, god. 38, 1/2020

U okviru započete saradnje Instituta za istoriju i međunarodne odnose Univerziteta Kazimira Velikog iz Bidgošća i Instituta za savremenu istoriju iz Beograda objavljena je i šesta po redu knjiga na temu jugoslovenskopoljskih odnosa.

Ova knjiga pod naslovom Jugoslavija i Poljska. Odnosi u XX veku donosi radove koji su u skraćenom obliku izlagani na naučnoj konferenciji održanoj u Beogradu 27–28. septembra 2018. godine. U knjizi se ukupno nalazi 28 radova, 13 su napisali srpski, 12 poljski autori i po jedan autori iz Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Uključivanjem istoričara iz regiona započeta bilateralna saradnja je prerasla u multilateralnu.

Radovi u knjizi su grupisani hronološki, na međuratni, ratni i posleratni period, a na kraju je nekoliko radova interdisciplinarnog i opšteg karaktera. O međuratnom periodu je pisalo sedmoro autora. Agnieszka Rypel je nastavila sa analizom „Dnevnika Bidgoskog“ ovoga puta obrađujući političke odnose u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca u prvoj deceniji postojanja te države kroz tekstove pomenutog časopisa. Prenos posmrtnih ostataka generala Jožefa Bema kroz Jugoslaviju 1929. godine obradio je Dragan Teodosić. O dopisniku Politike iz Varšave Grgi Zlatoperu pisao je Bojan Simić, a Srđan Mićić o jugoslovenskom poslanstvu u Varšavi u međuratnom periodu. Kolega iz Hrvatske, Slaven Kale, piše o reakcijama u hrvatskoj javnosti na pripojenje dela Šleske Poljskoj 1938. godine, a Enes Omerović iz Sarajeva je napisao veoma interesantan rad o Janu Konopki, Poljaku iz okoline Prnjavora, koji je „hajdukovao“ u Bosanskoj Krajini tridesetih godina XX veka. Poslednji rad iz međuratnog perioda je od kolege Ratomira Milikića, koji donosi studiju o Poljacima koji su dobili jugoslovenska odlikovanja u navedenom dobu.

Temama iz perioda Drugog svetskog rata bavilo se dvoje autora: Nataša Milićević, koja nam donosi uporednu analizu odnosa nemačkih okupacionih vlasti prema poljskoj i srpskoj inteligenciji i Jacek Tebinka, koji raspravlja o mogućim efektima savezničkog desanta na Balkanu i učešću Poljaka u operacijama britanske obaveštajne službe.
Najveći broj radova odnosi se na period posle Drugog svetskog rata i na analizu različitih aspekata političkih, vojnih i kulturnih odnosa: Slika političkog života u Jugoslaviji – stav poljske političke emigracije u Velikoj Britaniji iz 1945. godine (Tadeusz Wolsza); Jan Karol Vende. Prvi ambasador Republike Poljske u Narodnoj Republici Jugoslaviji (Paweł Wawryszuk); Spoljna politika Jugoslavije u razdoblju 1948–1956. iz ugla poljske politi čke emigracije u Londonu (Paweł Bielicki); Poljski odgovor na početak jugoslovenskog sukoba sa Informbiroom (Maja Lukanc); Struktura ibeovaca u Jugoslaviji s posebnim osvrtom na Poljake na Golom otoku (Srđan Cvetković); Operativno i fizičko osiguranje bezbednosti poseta Josipa Broza Tita 1946–1975. (Andrzej Zaćminski); Saradnja jugoslovenske i poljske automobilske industrije tokom 1960ih i 1970ih godina (Ranka Gašić); Delegacija PURP na VIII kongresu SKJ 1964. godine (Vladimir Cvetković); Politika DR Nemačke prema Jugoslaviji za vreme vladavine Valtera Ulbrihta (Michał M. Kosman); Jugoslovenska percepcija Petog kongresa PURP 1968. (Miomir Gatalović); Pogled iz Beograda na burna zbivanja u Varšavi početkom 70ih godina prošlog veka (Dragan Bogetić); Odnosi između Saveza pisaca Jugoslavije i Poljske 1955– 1980: stručna saradnja i politički nesporazumi (Slobodan Selinić); Jugoslovenskopoljski odnosi u 1986. godini (Nebojša Stambolija); Jugoslavija i poljskojugoslovenski kontakti u Poljskoj filmskoj hronici 1944– 1994. (Zdzisław Biegański).

Na kraju knjige nalazi se nekoliko radova koji obrađuju teme interdisciplinarnog karaktera: Sedišta jugoslovenskih diplomatskih i konzularnih predstavništava u Varšavi u XX i na početku XXI veka (Marek G. Zieliński); Buđenje osećanja nacionalnog ponosa putem osobeuzora u poljskim udžbenicima (Teresa Maresz); Slika Jugoslavije u turističkom diskursu. Semantika i aksiologija (Małgorzata Święcicka i Monika Peplińska); Ljubomir Durković Jakšić i Poljska (Dragomir Bondžić); Regionalna politika u Jugoslaviji i Poljskoj posle Drugog svetskog rata – sličnosti i razlike (Maria Ewa Szatlach).

Ova saradnja svojom dugotrajnošću i istrajnošću uspostavlja određene standarde i postavlja se kao uzor kako sistematski istražiti odnose dvaju naroda i zemalja. Objavljene knjige predstavljaju naučni doprinos koji je postao nezaobilazan u projektima i istraživanjima, a knjige se već citiraju i traže od naučnika ne samo iz naših dveju zemalja. Sa velikim zadovoljstvom naglašavamo da će se istraživanje jugoslovenskopoljskih odnosa nastaviti. Krajem septembra 2019. godine održana je nova konferencija u Bidgošću. Radovi sa te konferencije biće objavljeni u novoj, sedmoj knjizi, u toku 2020. godine.

Pawel Wawryszuk

01.10.17

Tokovi istorije

Do pre nekoliko godina u poljskoj istoriografiji i istoriografiji zemalja bivše Jugoslavije ne bismo mogli pronaći puno priloga posvećenih Poljskoj, Jugoslaviji i njihovim međusobnim odnosima. Situacija je danas suštinski drugačija zaslugom Instituta za istoriju i međunarodne odnose Univerziteta Kazimira Velikog u Bidgošču i Instituta za savremenu istoriju u Beogradu, koji su u razdoblju od pet godina organizovali isto toliko bilateralnih naučnih konferencija, a kao rezultat te saradnje do sada su objavljena četiri zbornika. Zbornik Jugoslavija i Poljska u XX veku je nastao na osnovu poslednje naučne konferencije, koja se odvijala 29. i 30. septembra 2016. u Beogradu, i sadrži 29 članaka – 15 srpskih i 14 poljskih autora. Svi radovi napisani su na srpskom jeziku i tako prate tradiciju koja je uspostavljena prilikom objavljivanja drugog zbornika – radovi se objavljuju na jezicima zemlje u kojoj je održana konferencija. Kao što je jasno već iz samog naziva, vremenski okvir zbornika ograničen je na 20. vek, a članci su nizani u hronološkim sklopovima koje dopunjuje interdisciplinarno koncipiran poslednji deo.
Međuratni sadržinski sklop započinje člankom Jasmine Milanović, koji se fokusira na ženske organizacije u međuratnom razdoblju, kada su one postale brojne, dobro organizovane i međunarodno povezane. Prikazuje dva važna regionalna ženska udruženja sa prostora istočne i jugoistočne Evrope – Malu antantu i Savez slovenskih žena. Kao što zaključuje autorka, konkretni rezultati njihovog delovanja nisu bili uvek vidni, ali uprkos tome, postojanje oba udruženja suštinski je pomoglo širenju svesti o potrebi borbe za prava žena. U sledećem članku, Rade Ristanović osvetljava izveštavanje štampe Kraljevine SHS o majskom puču, koji je 1926. izveo poljski maršal Jozef Piłsudski. Novine nisu ozbiljnije kritikovale protivustavno i nasilno rušenje vlasti u Poljskoj, što u kontekstu brojnih nedemokratskih poteza domaćeg sistema, kada se kralj često upuštao u politički život, nije bilo iznenađujuće. Milan Gulić predstavlja portrete jugoslovenskih kraljevih diplomata koji su službovali u Poljskoj u razdoblju od 1919. do 1939. U centar zanimanja postavljaju se njihov rad i postignuća, uz upozorenje da Poljska nije bila zemlja koja bi u spoljnjoj politici Kraljevine SHS/Jugoslavije zauzimala važno mesto, zbog čega ni domet delovanja njenih diplomatskih predstavnika u Varšavi nije mogao biti posebno velik. U nastavku zbornika, Ivan M. Becić upozorava da je stabilnost političkih odnosa između dveju zemalja u velikoj meri zavisna od obostranog ekonomskog značaja i u svom članku analizira nivo trgovačke razmene između Poljske i Kraljevine SHS/Jugoslavije u periodu između dva rata. Utvrđuje da je dominantnu ulogu u ovom odnosu odigrala Poljska, dok je ekonomsku saradnju ograničavala poprilično slična struktura proizvodnje obeju zemalja. Jugoslovenski pogled na obrazovnu, naučnu i kulturnu saradnju Kraljevine SHS/Jugoslavije i Poljske u međuratnom razdoblju nam predstavlja Dragomir Bondžić. U dvadesetim godinama je ova saradnja bila neorganizovana i sporadična, dok su se u tridesetim obe zemlje trudile da je formalizuju putem međusobnih sporazuma. U okviru hronološke obrade, autor problematizuje i mesto kulturno-naučne sfere saradnje u međusobnim odnosima. Pažnju na područje nevladine saradnje između Poljske i Jugoslavije usmerava Tomasz Jacek Lis, koji govori o formiranju Lige poljsko-jugoslovenskih društava, čiji počeci sežu još u razdoblje pre Prvog svetskog rata. Njen cilj je bio razvoj ekonomske, kulturne i naučne saradnje između dve zemlje, a u njen rad su bili uključeni brojni znani slavisti i pristaše ideje sveslovenstva. Međuratni sadržinski sklop se završava člankom Bojana Simića, koji se fokusira na značaj i recepciju posete poljskog ministra za inostrane poslove, pukovnika Jozefa Beka Jugoslaviji maja 1936. Poseta nije završena nikakvim konkretnim dogovorom, ali ipak nije bila samo kurtoaznog karaktera, kao što je to često bilo predstavljano tadašnjoj jugoslovenskoj i evropskoj javnosti.
Sledeći hronološki sklop, koji se fokusira na vreme tokom Drugog svetskog rata, sačinjavaju samo dva članka. Jacek Tebinka analizira mesto Poljske i Jugoslavije u strategiji delovanja Uprave za specijalne operacije (Special Operations Executive) kao elementa britanske vojne politike. Autor istražuje sličnosti i razlike u odnosu Londona prema emigrantskim vladama i pokretima otpora obe zemlje te upozorava da, iako je Poljska bila prva na kontinentu u koju su još 1941. dospeli britanski izaslanici, dve godine kasnije se jugoslovenski pokret otpora našao više na lestvici britanskih prioriteta od Armije Krajova u okupiranoj Poljskoj. U sledećem članku Piotr Żurek upozorava na Poljake u četničkim redovima Draže Mihailovića. Osnovu za ovu saradnju predstavljao je sporazum između emigrantskih vlada dve zemlje iz decembra 1941, a poljska odeljenja sačinjavali su padobranci koji su na područje Jugoslavije došli 1943. godine; kasnije su im se pridružili i Poljaci koji su pobegli iz nemačke vojske. Zaključak je da su se poljski četnici borili samo protiv Nemaca.
Najopsežniji deo zbornika, u kojem se prepliću različite teme iz posleratnog perioda, otvara članak Koste Nikolića i Nebojše Stambolije o srpskoj i poljskoj antikomunističkoj emigraciji u Velikoj Britaniji nakon Drugog svetskog rata. Srpska emigracija je bila organizovana u nekoliko udruženja različitog značaja, a najbolji odnos imala je upravo sa poljskim emigrantskim organizacijama. Sledi članak Slobodana Selinića, koji problematizuje restituciju jugoslovenske imovine iz Poljske nakon Drugog svetskog rata. Deo jugoslovenskih, pre svega fabričkih nekretnina koje je nemački okupator odvezao iz Jugoslavije, takođe je završio na teritoriji posleratne Poljske, prvenstveno Šlezije. Autor opisuje postupke otkrivanja lokacija na kojima se našla jugoslovenska imovina i zaključuje da se proces restitucije odvijao polako i uz poteškoće, budući da su, po rečima poljskih vlasti, većinu jugoslovenske imovine odvezle sovjetske jedinice ili je pak imovina navodno bila uništena tokom vojnih operacija. Momčilo Pavlović i Zdzisław Biegański se u svojim člancima bave društvenim životom posleratne Poljske i Jugoslavije. Prvi autor iz perspektive jugoslovenske građe opisuje nastanak i rad Društva poljsko-jugoslovenskog prijateljstva, a u manjoj meri njegovog jugoslovenskog ekvivalenta Društva prijatelja Jugoslavija–Poljska, dok drugi autor predstavlja sliku kakvu daju poljski izvori. Oba društva su osnovana 1946. godine, u želji za jačanjem međusobnih veza u izgradnji novog socijalističkog sveta. Usredsredila su se prvenstveno na razvijanje kulturnih veza, a prestanak njihovog delovanja nastupio je na prelasku iz 1948. u 1949, nakon spora Jugoslavije sa Informbiroom. Na jednu od posledica ovog sukoba fokusira se Andrzej Zaćmiński, koji u članku obrađuje političku i propagandnu aktivnost jugoslovenske informbiroovske emigracije u Poljskoj od 1948. do 1956. godine. U centar pažnje postavlja političku i propagandnu aktivnost jugoslovenskih emigranata, predstavljajući njihove lične biografije i ocenjujući njihov položaj u poljskom političkom sistemu. Ratomir Milikić nas u svojem članku odvodi na međunarodnu scenu, predstavljajući dugotrajan proces približavanja Jugoslavije (Srbije) i Poljske Savetu Evrope, sve od osnivanja institucije 1949. pa do trenutka kada su u već postkomunističkoj Evropi Srbija i Poljska postale članice ove organizacije. Dva članka koja slede analiziraju pristup Poljske i Jugoslavije pitanju evropske bezbednosti. Dragan Bogetić u svom članku predstavlja evoluciju jugoslovenskih stavova prema planovima poljskog ministra inostranih poslova Adama Rapackog, koji se krajem pedesetih godina zalagao za uspostavljanje zone bez nuklearnog naoružanja u centralnoj Evropi (Plan Rapacki). U šezdesetim godinama je inicijativu Rapackog preuzeo poljski generalni sekretar Vladislav Gomulka, čije planove (Plan Gomułki) u svojem članku obrađuje Ljubodrag Dimić. Oba autora utvrđuju da je Jugoslavija podržavala poljske mirotvorne inicijative, istovremeno pokušavajući da ih prilagodi svojim društveno-političkim stremljenjima, jer je u njima videla i mogućnost za rešavanje nemačke krize i berlinskog pitanja. Vladimir Lj. Cvetković se u svom radu bavi pitanjem partijskih odnosa između Saveza komunista Jugoslavije i Poljske združene radničke partije (PZRP). Za polazišnu tačku analize postavlja VII kongres Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) aprila 1958, na kojem je usvojen program koji je ponovo otvorio ideološki spor Jugoslavije sa zemljama Istočnog bloka. Autor utvrđuje da novi konflikt nije omeo ni partijske ni državne odnose između Jugoslavije i Poljske, što govori u korist pretpostavci da je PZRP, u poređenju sa drugim komunističkim partijama, bio ideološki bliži SKJ.
Kao važniji, prelomni trenuci u poljsko-jugoslovenskim odnosima su se pokazali događaji do kojih je došlo deceniju kasnije. Na njih upozorava Paweł Wawryszuk, koji prikazuje kako su na odnose između dve zemlje uticali studentski protesti, poljska antisemitska politika i intervencija pet zemalja Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj 1968. godine. Najveći trag ostavila je ova intervencija, budući da je prouzrokovala diplomatski spor, koji se pokazao kao mnogo dublji od onih u prošlosti. Događajima vezanim za 1968. godinu posvećen je i članak Joanne Szczutkowske, koji problematizuje uticaj zbivanja u Poljskoj i Čehoslovačkoj na poljsko-jugoslovensku kulturnu saradnju. Ona se nakon invazije Varšavskog pakta istina smanjila, ali nije usahnula, tako da je često nastupala kao alternativa drugim oblicima poljskog prisustva u Jugoslaviji. Sledi članak Michała Jerzyja Zachariasa, koji upoređuje ulogu i uticaj vladajućih elita u političkoj misli Milovana Đilasa i manje poznatog poljskog mislioca iz međuratnog razdoblja Jana Wacława Mahajskog. Mahajski je bio mišljenja da je inteligencija ona društvena grupa koja bi trebalo da preuzme ulogu sličnu ulozi vladajuće elite, kako je to kasnije opisao i Đilas u Novoj klasi. Srđan Cvetković se u članku fokusira na paralelnu analizu društvenog i političkog razvoja Poljske i Jugoslavije od 1953. do 1989, pri čemu specijalnu pažnju posvećuje represiji, disidentskom pokretu i otporu protiv komunističkog režima. Turističku trgovinu između građana Poljske i Jugoslavije u 70-im i 80-im godinama osvetljava rad Marie Ewe Szatlach. Za Poljake je Jugoslavija predstavljala jednu od najatraktivnijih destinacija, nekakvu zamenu za bogati Zapad, a svoje izlete na jadransku obalu poljski stanovnici su masovno iskorišćavali i za trgovinsku razmenu. Među najpopularnije destinacije za ovakvu delatnost spadali su Zagreb i Subotica. Mihał M. Kosman daje sliku raspada Jugoslavije u očima Savezne Republike Nemačke, koja ga je razumevala iz perspektive svog ujedinjenja, čime se izdvojila iz relativno združenog fronta zapadnih zemalja koje su se u velikoj većini suprotstavljale separatističkim tendencijama pojedinih naroda u Jugoslaviji. Posleratni tematski deo završava Milutin Živković člankom o bratimljenju gradova, Loznice u Srbiji i Płocka u Poljskoj, kao minijaturi u procesu izgradnje posleratnog socijalističkog sveta. Osvetljava splet političkih, ekonomskih i kulturnih odnosa koji su počeli da se razvijaju krajem 60-ih godina između ova dva grada i koji su se održali sve do raspada Jugoslavije, a danas se, zahvaljujući ličnim vezama i kontaktima, ponovo obnavljaju.
Poslednji deo zbornika donosi interdisciplinarni pristup i počinje delom lingviste Agnieszke Rypel, koja se pita u kolikoj je meri nacionalni identitet Iva Andrića uticao na recepciju njegovog dela među poljskim stanovništvom, izbliza predstavljajući veze kojima je pisac povezan sa Poljskom. Danuta Jastrzębska-Golonka na osnovu poljskog prevoda romana Josipa Novkovića Prima aprilis analizira kulturno-jezičku sliku Jugoslavije. Pomoću lingvističke metodologije analizira jezičke kategorije, koje uvodi u šire semantičke okvire – titoizam i jugonostalgiju – što joj pomaže pri vrednovanju promena u jugoslovenskom društvu. Tadeusz Wolsza nas odvodi na područje sporta i u svome članku problematizuje odnos poljske komunističke elite prema razvoju sportskih aktivnosti i fizičke kulture. Upozorava da su do kraja četrdesetih godina u poljskim sportskim strukturama delovali stručnjaci sa predratnim iskustvom, a nakon 1948. su inicijativu preuzeli komunistički aktivisti, koji su više pažnje posvećivali propagandnoj funkciji sporta, što je dovelo do pojava teatralizacije sportskih manifestacija. Zbornik se završava člankom politološke prirode, u kojem Ewa Bujwid-Kurek analizira bilateralne ugovore između Republike Poljske i postjugoslovenskih zemalja u razdoblju od 1991. do 2006. godine. Posebnu pažnju posvećuje državnim organima nadležnim za sklapanje bilateralnih sporazuma i završava konstatacijom da među 25 sklopljenih ugovora preovladava problematika međusobne zaštite tajnih podataka i borbe protiv kriminala.
Zbornik Jugoslavija i Poljska u XX veku, naravno, ne predstavlja sveobuhvatan pregled istorije Poljske, Jugoslavije i njihovih međusobnih odnosa u dvadesetom veku, ali to i nije njegova svrha. Određeni članci se u smislu sadržaja referiraju na prethodne zbornike, hronološki ih dopunjujući ili ih kontekstualno produbljujući, dok drugi otvaraju sasvim sveže teme. Autori – brojna imena iz prethodnih zbornika dopunjuju neka nova lica – u svojim delima prikazuju izabrane teme iz različitih perspektiva i otvaraju raznovrsna metodološka pitanja, što je dodatni dokaz za to da postoji još mnogo mogućnosti za nastavak ovakvih istraživanja.
Maja Lukanc