01.02.06
Etnoantropološki problemi
Godinu dana posle prevoda Oksfordske istorije starog Egipta koju je priredio Ijan Šo, CLIO je izdao i prevod Istorije Afrike.
Autori knjige, Filip Kurten, Stiven Fajerman, Leonard Tomson i Jan Vansina, imali su težak zadatak da univerzitetskoj i široj čitalačkoj publici daju istoriju Afrike od prapočetaka do nezavisnosti. U ovoj knjizi više su ih interesovali obrasci istorijskih promena, a manje događaji. Bavili su se kulturom i ponašanjem običnih ljudi, a manje delima poznatih i priznatih.
Filip Kurten, Stiven Fajerman, Leonard Tomson i Jan Vansina težili su da izbegnu svaki etnocentrizam, afrički ili zapadni. Koristili su sinteze naučnika iz Afrike i iz inostranstva. Stiven Fajerman i Jan Vansina su i istoričari i antropolozi. Oni su stavili naglasak na vrste problema kojima se bave antropolozi.
Autori su deo knjige podelili po regionima. U drugom delu izvršili su proizvoljnu podelu na periode 1500, 1780, 1880, i 1960. godina, što im je omogućilo da više prostora daju nedavnoj, u poređenju sa udaljenom prošlošću. Posebnu pažnju posvetili su predkolonijalnom periodu. To je, po njihovom mišljenju, poslednji vremenski period u kojem mogu da se proučavaju nezavisna afrička društva sa netaknutom sopstvenom dinamikom promena. Kolonijalni period je predstavljen u nekoliko poglavlja koja se odnose na ceo kontinent. Sinteza celog kontinenta prati prvobitnu ideju autora da obrađuje strukture, a ne događaje.
Knjiga je podeljena na dvadeset poglavlja. Opremljena je kartama i odabranom literaturom koju su autori svakog poglavlja dali kao svoj predlog za dalje čitanje na kraju poglavlja u originalnom izdanju. U našem prevodu odabrana literatura po poglavljima štampana je na kraju knjige.
Na početku knjige čitaoci će se upoznati sa korenima afričke kulture, grinbergovom podelom jezika, osobenostima populacija u severnoj, zapadnoj i centralnoj Africi. Posebna pažnja posvećena je migracijama Bantu nakon isušivanja Sahare.
U okviru Sredozemnog etnokulturnog kompleksa istaknuto je da su tehnologije, društvene strukture i religijske ideje Bliskog istoka izvršile veliki uticaj na severozapadnu Afriku. Jedna od tehnika koja je bitnije izmenila način života bila je tehnika topljenja gvožđa. U tom kontekstu istražen je značaj feničanskih kolonija, starog Egipta i Meroe. Afrika je posmatrana i kao deo velikog afričko-evroazijskog kompleksa U uvodnim poglavljima podjednaka pažnja posvećena je kulturi starog Egipta, nomadima i starosedeocima u severnoj Africi, periodu helenizma, usponu Rima, novim i starim religijskim idejama u Nubiji i u Etiopiji. Autor je naglasio značaj karavanskog puta niz istočnu obalu Crvenog mora kao mesto dodira zajednica hrišćana i Jevreja. Proučen je i značaj Arabije odakle se islam širio sredinom 7. veka.
Filip Kurten je naglasio da istoričarima Afrike nedostaju opšteprihvaćeni termini za označavanje vremenskih perioda. Termini islamsko doba i evropsko doba ne smeju se pogrešno upotrebljavati. Po njegovom mišljenju, i jedan i drugi podrazumevaju mogućnost kulturne pozajmice, a ne potpune prevlasti inostranih uticaja. Afrikanci su nastavili sami da pronalaze nove oblike rada ali to nije imalo bilo kakve veze sa spoljnim uticajima. Kada su nešto preuzimali iz druge kulture, to su činili selektivno i uklapali pozajmljeno u sopstvene okvire.
Istoričari su analizirali način funkcionisanja društava bez države u severnoj Africi i južno od Sahare radi potreba trgovine i odbrane. Ukazano je na značaj naroda Hausa i migracije Fulbe. Islam je dospevao do zajednica u Africi na različite načine. Antropolozi se ne bi složili sa Kurtenovim stavom da su "sve zapadnoafričke religije pre kolonijalnog perioda bile monoteističke, a smela je i paralela religijske prakse Magreba i zapadne Afrike.
Čitaoci ove knjige upoznaće se sa značajem Fatimida, Almoravida i Almohada u kulturnoj istoriji severne Afrike. Južno od Sahare veliki značaj pripada Gani, Maliju, Kanem, Borno i Songaj. Filip Kurten je naglasio da su saznanja o oblastima na jugu nepotpuna.
U ranoj istočnoj Africi izdvojene su lingvističke i kulturne specifičnosti Nilota i Kušita, značaj širenja Bantu populacija, Masai i Luo ili Lvo. Posebno je istražen značaj svahili i njihovih gradova na obali između 1200. i 1500. godine. Stiven Fajerman se uspešno bavio političkom kulturom i političkom ekonomijom u ranoj istočnoj Africi. Autor se osvrnuo i na hrišćane, muslimane i narod Oromo u Etiopiji.
Filip Kurten je ukazao na značaj Osmanskog carstva i zapadne Evrope za Afriku. Ono što je dolazilo nagoveštavalo je početak kraja afričke izolacije. Istaknut je značaj Portugalaca u zapadnoj Africi, turske vladavine u 16. veku u severnoj Africi i širenje islama u zapadnoj Africi. Filip Kurten je analizirao zapadnoafričku obalu u periodu trgovine robljem. On je naglasio da je trgovina robljem bila deo opštije razmene biljaka, bolesti i ljudi. Mnoge veoma značajne posledice za Afriku bile su posredne i proisticale su iz opšte preraspodele stanovništva, biljaka i bolesti u okviru atlantskog basena. Nove biljke (manioka, kukuruz i kikiriki ) iz Amerike, omogućile su tropskoj Africi, posebno regionima prašume, da izdržavaju dva puta brojnije stanovništvo negoli u prošlosti. On je analizirao posledice ove trgovine u različitim regionima iz kojih je prisilno odvođeno i po 80 000 ljudi godišnje.
U ekvatorijalnoj Africi pre 19. veka Jan Vansina je dao specifičnosti centralnih Bantu. On je izdvojio kraljevstvo Luba i Kongo do 1770. godine. Naglasio je da je povećanje privredne proizvodnje plaćeno visokom cenom – znatnim gubitkom stanovništva. U toku 18. veka oko milion robova bilo je preseljeno iz regiona, a nije poznat broj onih koji su umrli na putu ka Novom svetu.
Južna Afrika do 1795. godine bila je predmet interesovanja Leonarda Tomsona. Analizirajući njenu relativnu izdvojenost do 15. veka, autor je posebno prikazao odnos Bantu i pripadnika različitih grupacija stočarskih i sakupljačkih. Izdvojena je kultura Velikog Zimbabvea tokom 10. i 11. veka.
Autor se posebno bavio i portugalskom kulturom u jugoistočnoj Africi naglašavajući da oni nisu bolje iskoristili svoje mogućnosti u istočnoj Africi jer nisu uspeli da stvore delotvoran sistem lokalne administracije. U Južnoj Africi u periodu 1795 1870. godine postojala su dva glavna procesa: prvi se odnosio na snažne nemire među afričkim zemljoradničkim zajednicama u celoj jugoistočnoj Africi, a drugi na širenje "belog" i "obojenog" stanovništva na severu i istoku od Kapske kolonije na račun suseda. Oba procesa prouzrokovala su nasilja i stvaranje novih država. Tomson govori o Mfekane-pobunjeničkim ratovima: posebno se osvrće na period Šakine vladavine 1818 – 1828. godine. Ti nemirni događaji uticali su da se poveća izvoz robova, mnoge oblasti su bile bez stanovništva, a stvarale su se velike političke zajednice. Iako je britanska vlada 1807. godine stavila van zakona trgovinu robljem, u ovoj oblasti vlasnici robova su uspeli da obezvrede te reforme. Dijamanti i zlato činili su osnov bogatstva južne Afrike, a koreni segregacije i aparthejda potiču iz ovog perioda.
U severnoj Africi u periodu oko 1870-1880. godine analiziran je položaj osmanskih provincija kojima se upravljalo iz Istanbula. Ova vlast slabi posle sredine 18. veka. Od 1830. godine prisutni su Francuzi, koji su, kako naglašava Filip Kurten, tokom 19.
veka više voleli "nezvaničnu vlast" od odgovornosti i troškova upravljanja "zvaničnom kolonijom".
Isti autor bavio se trgovačkim i religijskim promenama u zapadnoj Africi. Unutrašnja trgovina je imala mnogo veći značaj u Nigeriji, Senegambiji i Liberiji među povratnicima iz Novog sveta. Filip Kurten je analizirao i trgovačku revoluciju Samori Turea i prisustvo islamskih zajednica.
U istočnoj Africi oko 1870-1890. godine Stiven Fajerman pronalazi da je trgovina robljem bila neznatna sve do pred kraj 18. veka, kada je došlo do porasta trgovine robljem. Prikazan je uticaj Mozambika, Kilve i Zanzibara. Potražnja za slonovačom i izvoz ka Indiji bili su značajni u ovom delu istočne Afrike.
Čitaoci ove knjige pratiće kazivanja Filipa Kurtena o evropskim osvajanjima, posebno ciljevima i načinima upravljanja, stranim zajednicama u Africi, problemu pluralističkih društava i kratak osvrt na Afriku u dva svetska rata.
Interesantno 18. poglavlje knjige bavi se sudarom kultura u kolonijalnom periodu. Religija, jezik, obrazovanje i političke ideologije ostaju u domenu interesovanja Jan Vansine, a oblicima afričkog otpora kolonijalnoj vladavini i okončanjem evropske imperije bavio se Filip Kurten.
Završna poglavlja otvaraju i neka nova pitanja, posebno pitanja postkolonijalnih identiteta u Africi. Ali, to prelazi okvire ove vredne knjige, koja je izašla zahvaljujući uredniku Zoranu Hamoviću, prevodiocu Oliveri Popović i timu saradnika. Ona je neophodna i univerzitetskoj i široj čitalačkoj publici jer je dobra osnova za dalja proučavanja Afrike.
Senka Kovač
