Građanin sveta

11.12.03 Dnevnik - Novine i časopisi

Ko je, u stvari, Todor Manojlović? Ovo pitanje lebdi i posle najpotpunijeg uvida u njegov život, a koji je nadahnuto i sa velikim iskustvom rada na sličnim poduhvatima napravio novinar «Politike» Radovan Popović (1938). Simbol i paradigma nepravde i stradanja izvire iz ovih tekstova i dokumenata na način malih i velikih senzacija.
Usamljenik, jedan od najvećih Evropejaca koje smo imali, naš T.S. Eliot, modernista i avangardista pre avangarde, državni neprijatelj, čovek sa spiska za streljanje, prevodilac sa nemačkog, mađarskog, italijanskog, francuskog, sve je to Todor Manojlović. Veliki Bečkerek/Zrenjanin tek poslednjih decenija kao da shvata koga je imao i šta izgubio. Rehabilitaciju i višu pravdu započeli su drugi i znalci sa strane. Deo tog duga je i knjiga koja je pred nama.
Rođen u sred ravnice (1883 – 1968) Manojlović je u srpsku kulturu uneo mediteranski duh, slobodni stih, novi pogled na pozorište, likovnu i muzičku umetnost. Jedno vreme je bio sekretar Matice srpske, ali je doživeo da mu posle šest meseci skandiraju- »napolje». Ko, kako i zašto, potpunije pokazuju tek novootkrivena i sada prvi put objavljena pisma. Okreće se pozorištu i Beogradu.
Ali ni tu ne ide sve tako glatko. Igraju ga u Splitu, Zagrebu, u Beogradu mu gube rukopise. Zbog rada u Srpskoj književnoj zadruzi, za vreme rata, došao je pod udar nove vlasti, tako da su mu oduzeta građanska prava i biva proteran u Veliki Bečkerek, iz koga više nikada skoro neće ni izaći.
U najtežim časovima iza njega su bili prijatelji, pre svih, Mladen Leskovac, Vojin Matić, Isidora Sekulić i još poneki. I o tome govori ova uzbudljiva knjiga.
Pisma, retke fotografije,faksimili, crteži, karikature, registar imena sve su to elementi dobre biografije i izazovnog štiva.
Lik Todora Manojlovića izvire poput nimfe iz vode, a njegov centrifugalni igrač ostaje metafora za sva nova traženja i nepatvoreni umetnički senzibilitet. »”Građanin sveta”» je uvod u ozbiljnije sagledavanje jedne velike figure i tragične sudbine neshvaćenog umetnika, kakav je, sasvim sigurno, bio Todor Manojlović.

M. Živanović

10.12.03 Dnevnik - Novine i časopisi

Radovan Popović je u našoj kulturi vodeća ličnost kada su u pitanju biografije pisaca i naučnika, štaviše, možemo reći da u njemu imamo nepresušnog pregaoca koji nas je svojim istraživačkim i intelektualnim uvidima približio ličnostima kao što su Andrić, Crnjanski, Selimović, Dučić, Isidora Sekulić, Rastko Petrović, Sreten Marić i drugi. Pred nama je njegova poslednja biografija kojom nam otkriva lik i delo našeg poznatog, ali pomalo skrajnutog međuratnog pesnika, esejiste, dramskog pisca Todora Manojlovića (Todoša) iz Velikog Bečkereka/Zrenjanina, zapravo jednog od najvećih Evropejaca srpske moderne kulture i najobrazovanijih pisaca XX veka koji je pisao na nekoliko svetskih jezika – nemačkom, mađarskom, italijanskom, francuskom...
Radovan Popović služio se mnogim izvorima od kojih je, pored usmenih kazivanja ljudi iz Beograda, Novog Sada i Zrenjanina i Manojlovićevih objavljenih dela, najpresudnija za izgradnju pesnikovog životopisa bila arhivska građa, pohranjena u privatnom vlasništvu i mnogim gradskim arhivama i bibliotekama, te piščevi dnevnici iz mladosti (u prevodu Tomislava Bekića, prevodioca sa nemačkog) i memoarski zapisi psihijatra Vojina Matića.
Todor Manojlović je rođen 17. februara 1883. godine, završio je Mađarsku gimnaziju, kod Pijarista u Velikom Bečkereku, sa čijim je svedočanstvom 1900. godine otputovao u Budimpeštu. Ovde je proveo sedam godina, najmanje se baveći studijima prava, na koja ga porodica zatim šalje u Rumuniju, u varoš Nađvarad. Druži se sa piscima, novinarima, umetnicima, naročito sa Endre Adijem, glavnom ličnošću toga vremena koji postaje šire poznat od 1906. godine. Napušta studije prava i 1910. odlazi u Minhen da sluša predavanja iz istorije umetnosti. Proleće i leto 1911. provodi u Italiji, potom odlazi u Temišvar, gde će pisati pozorišnu i muzičku kritiku. Godine 1912. u Veneciji se interesuje za italijansko staro slikarstvo i arhitekturu. NJegov prvi tekst na srpskom jeziku bio je prikaz knjige Isidore Sekulić „Saputnici”, objavljen u Letopisu Matice srpske 1913. godine. U Letopisu je objavio i prvi značajniji prikaz o Adijevom pesništvu napisan na srpskom jeziku. Prvi svetski rat dočekao je u Bazelu, a kao dobrovoljac se prijavljuje 1916. i odlazi na Krf, da pomogne srpskoj vojsci. Počinje sa radom u Srpskim novinama, naročito u podlistku ovog glasila Zabavniku u kojem prvi put objavljuje svoje pesme. Na Krfu se stiče veća grupa srpskih intelektualaca, a krug oko Zabavnika presudno je uticao na obnovu poezije.
Godine 1919. stiže u Beograd, gde se druži sa grupom umetnika čije je čuveno stecište bio hotel „Moskva”: Miloš Crnjanski, Sibe Miličić, Josip Kosor, Mirko Korolija, Ivo Andrić, Sima Pandurović, Branko Popović, Miloje Milojević i drugi. Prvi zvanični posao dobija 1920. godine, kao sekretar Opere Narodnog pozorišta. Iste godine sa Stanislavom Vinaverom pokreće biblioteku Albatros, „za gajenje i širenje duševne kulture”. U jesen 1922. Geca Kon objavljuje prvu knjigu Todora Manojlovića Ritmovi sa pesmama u slobodnom stihu. O otmenosti našeg pesnika govori se u mnogim krajevima novostvorene države, Milan Begović ga u zagrebačkom Savremeniku naziva „građaninom čitavog svijeta”. Sam pesnik, koji je u Italiji proveo četiri godine, po njemu korisnije no sve škole i fakulteti kroz koje je prošao, reći će za sebe:
”Više samouk nego učenik drugih. Oduševljeni poštovalac biblioteka, muzeja i crkava. Spoljašnji tok njegovog života dosta je interesantan (uostalom – kao što to dolikuje pesniku – više nepovoljan nego povoljan).”
Druga knjiga stihova pojavila se 1928. godine pod nazivom „Vatrometi i bajka o Akteonu”. Završio je i novu dramu „Centrifugalni igrač” koja je na pozornici Narodnog pozorišta u Beogradu prikazana 1930. godine. U maju iste godine sa mnogim piscima članovima srpskog PEN kluba odlazi na turneju po Dalmaciji, Cetinju, Sarajevu i Užicu, o čemu će posle pisati, kao i mnogi, iznoseći svoja sećanja na „dalmatinski film” u Srpskom književnom glasniku. Na mesto sekretara Matice srpske i u Novi Sad dolazi 1931. godine, gde ostaje kratko, do 1932. godine, tvrdeći posle da je protiv njega u Matici, koju je tužio sudu, vođena „jedna najžešća i najsvirepija hajka”. Postavljen je 1933. za vršioca dužnosti bibliotekara u Senatu Kraljevine Jugoslavije. Piše za Crnjanskov časopis Ideje, a nakon objavljenih „Katinkinih snova” najavljuje završavanje drama „Opčinjeni kralj” i „Nahod Simeon”. Putuje u Sofiju zajedno sa Branislavom Nušićem 1935, u delegaciji dramskih pisaca, dok mu za to vreme neke drame dočekuju na nož. Godine 1938. postaje profesor istorije umetnosti na Umetničkoj akademiji u Beogradu.
Svoje tekstove, rasprave i eseje sakupiće za vreme Drugog svetskog rata u knjigu i objaviti pod imenom „Ogledi o slikarima” (1943). Živi u Beogradu, gde je njegov književni svet i gde povremeno drži predavanja iz istorije umetnosti. Naredne godine objaviće i knjigu „Ogledi iz književnosti i umetnosti”, unoseći i kroki o samome sebi.
Posle rata dolazi pod udar nove vlasti, oduzimaju mu se građanska prava i biva proteran u svoj zavičaj Veliki Bečkerek, od 1946. – Zrenjanin. Dalju sudbinu, pad i ponovno uzdignuće našeg pesnika, dramskog pisca, esejiste i izuzetnog erudite Radovan Popović donosi kroz brojne zapise i mišljenja koja su o njemu, o susretu sa njim i njegovim delima izneli mnogi pisci i javni radnici: Mladen Leskovac, Bogdan Čiplić, Stanislav Vinaver, Aleksandar Tišma, Momo Kapor, Miroslav Antić, Draško Ređep, Veljko Petrović, Stojan Vujučić i mnogi drugi. Između brojnih izvora, citata i hronologije zbivanja koja korak po korak prati svaki piščev trag, provejavaju slutnje, nedokazana mesta koja uvek nečiji lik čine intrigantnim, ali ne prave senku. Pred nama je još jedan biografski zamašan posao i monumentalan lik pesnika, a podsećanje na njega pada na 35-godišnjicu njegove smrti, koja će do kraja godine biti obeležena prigodnim programima kao i naučnim skupom o Todoru Manojloviću.

Lidija Mustedanagić

02.06.03 Politika

Zrenjanin, juna
Zrenjanin nastavlja da se odužuje svom velikom stvaraocu iz prošlog veka Todoru Manojlovicu. Bez obzira na to što ga književni kriticari danas nazivaju jednim od najvecih Evropejaca srpske moderne kulture i što tvrde da je u svoje vreme bio njen najobrazovaniji pisac, on je dugo bio na margini naših kulturnih dogadanja, nepravedno noseci nezaslužene pecate.

Ispravljajuci nepravde, Gradska biblioteka u njegovom rodnom Zrenjaninu izdala je njegova sabrana dela, osnovala fond i ustanovila nagradu s njegovim imenom i svake godine posvecuje mu jedan broj književnog casopisa "Ulaznica". Kao prilog rasvetljavanju života i dela Todora Manojlovica Gradska biblioteka je na 120. godišnjicu pišcevog rodenja izdala knjigu "Gradanin sveta" autora Radovana Popovica, cija je promocija održana u Zrenjaninu.

Književnici i kriticari Gojko Tešic, Luka Ajdukovic i Radivoj Šajtinac govorili su o Todoru Manojlovicu kao o vrhunskom intelektualcu koji se u nemackom, madarskom, italijanskom i francuskom jeziku osecao kao u svom maternjem – srpskom jeziku. Kako je receno, on je najznacajniji mediteranski duh srpskog modernizma i do sada jedini autor istorije moderne evropske i svetske književnosti.

– U mnogo cemu je bio neshvacen, tragican, nepravedno marginalizovan, sve dok njegov rodni grad nije spoznao da je najveca vrednost "evropsko-mediteranskog Banata" – naglasio je Gojko Tešic i dodao da je Manojlovicu nepravedno stavljen negativan beleg samo zato što je objavio knjigu u jednom kolu Srpske književne zadruge koju su vodili Nedicevi sledbenici uoci Drugog svetskog rata.

Niz pohvala je iznet na racun Radovana Popovica, autora biografske knjige o životu Todora Manojlovica. Za tu knjigu se vec sada procenjuje da je njeno izdavanje kulturni dogadaj godine u Zrenjaninu. Receno je da je i ovo delo pokazalo da je Popovic, nakon slicnih i blistavih ostvarenja o velikanima naše književnosti, simbol srpske književne biografistike.

Kopajuci kao rudar po arhivama i tragajuci kao arheolog za originalnim dokumentima, savremenicima i rodacima onih o kojima piše, autor svoja otkrica uklapa u pricu koja se cita kao najuzbudljiviji roman. Nakon objavljivanja ove knjige mnogi ce tek sada saznati ko je u stvari bio Todor Manojlovic, receno je u Zrenjaninu.

Radovan Popovic je skromno kazao da se radi o jednoj od mnogih prica koje bi se mogle ispricati o Todoru Manojlovicu.

– Kaže se da su autobiografije opterecene neistinama, a biografije greškama. Ipak, vreme ispravlja sve nedostatke, pa ce tako ispraviti i one kojih eventualno ima u ovoj knjizi – rekao je Popovic.

U zrenjaninskoj Savremenoj galeriji je otvorena izložba slika o kojima je Todor Manojlovic pisao likovne kritike. Kako je istaknuto, to je jedinstvena pojava i prvi put da se prireduje omaž jednom kriticaru.

?. ?ukic