Korupcija - uzroci, ekspanzija i intervencija

01.01.12

Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 140/2012
U momentu kada je korupcija široko prepoznata kao koren većine društvenih problema sa kojima se suočavamo i kao ključna kočnica za dalji razvoj i napredak, skroman, gotovo nepostojeći izbor domaće literature o istoj pojavi obogaćen je knjigom Korupcija: uzroci, ekspanzija i intervencija. Ovaj, regionalno gledano, pionirski doprinos borbi protiv najveće društvene pošasti, autora dr Nebojše Majstorovića, profesora na Odseku za psihologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, bavi se pre svega ulogom psihologije u izučavanju i tretiranju velikog spektra neetičnih manifestacija pojedinaca i organizacija, obuhvaćenih široko definisanim pojmom korupcije.
Knjiga na sto šest strana, organizovanih u okviru informativno bogatog uvoda i četiri poglavlja, pruža sveobuhvatan i razumljiv pregled relevantne teorije o korupciji i faktorima njenog javljanja i širenja, uz prikaz savremenih pristupa u antikorupcijskim intervencijama. Takođe predstavlja autorov model koruptivnog odlučivanja, kao rezultat sinteze nalaza istraživanja u psihologiji, sociologiji i menadžmentu, što se može smatrati značajnim doprinosom shvatanju korupcije i osnovi za dalje izučavanje ovog složenog fenomena.
U uvodnom delu autor kreće od činjenica koje govore o rasprostranjenosti korupcije u organizacijama svih tipova i zemljama različite razvijenosti, te o nastojanjima Ujedinjenih nacija da stanu na put ovoj pojavi. Razmatrajući pojavu nečega što naziva „vulgarizacijom interesa”, on podseća na to da su moralnost i etika „stara” pitanja kojima su se bavili filozofi još u antičko vreme. Nakon pregleda doprinosa Frojda, Pijažea, Kolberga i drugih ovoj temi autor ipak ističe da su značajnija od objašnjenja samog moralnog razvoja ona koja psihologija daje javljanju neetičnog ponašanja. U okviru odeljka Pojavni oblici ko­ rupcije, posledice i merenje razlikuje autokorupciju, interpersonalnu korupciju i sistemsku korupciju i dodaje da je svakoj cilj isti – materijalna ili psihološka korist, ostvarena uz ignorisanje ili kršenje etičkih standarda koji se mogu javiti kao prepreka. Nešto drugačije su klasifikacije pojavnih oblika korupcije, koje se ranije javljaju u literaturi i koje zavise od toga koliko se fenomen široko posmatra. Neke od značajnijih navode se u knjizi. Govoreći o posledicama fenomena, autor govori pre svega o pogubnosti percepcije visokog prisustva korupcije na blagostanje većine članova i, najviše, na socijalni kapital zajednice. On upozorava da se na nivou organizacije može javiti gubitak jedinstvene etičke kulture, iznoseći faktore koji su u literaturi identifikovani kao pokazatelji njenog prisustva, i ističući značaj etičnosti menadžmenta. Autor navodi i jasno finansijski merljive pokazatelje posledica korupcije u organizacijama, kao i one koje trpi celo društvo i jedna zemlja na međunarodnom planu. Neke od njih su dovođenje države u poziciju žrtve međunarodnog mobinga i nepoželjnog partnera stranim investitorima. Među tri naučna pristupa koji se nabrajaju kao mogući u ustanovljavanju indikatora raširenosti nepoželjnog fenomena, Majstorović kao pogodan ističe pristup koji daje indeks percepcije korupcije. Primer ilustrativnosti istog daje u prikazu rezultata pilot istraživanja koje je izvršio na zaposlenima u Srbiji 2011. godine. Ono je pokazalo da se korupcija najviše očekuje kod policajaca, lekara i medicinskih sestara, a potom kod službenika na carini i u lokalnoj samoupravi.
U odeljku Definicija korupcije autor najpre podseća da se u literaturi razlikuje uže određenje korupcije, po kome je koruptivno ono što zakon prepoznaje kao takvo, i šire određenje koje podrazumeva takozvanu moralnu korupciju. Majstorović se opredeljuje za drugi pristup i nudi definiciju u kojoj se korupcijom smatra „poremećaj odnosa pojedinca ili grupe pojedinaca prema profesiji, drugima (saradnicima, klijentima, matičnoj ili konkurentskoj organizaciji, lokalnoj zajednici) i/ili fizičkom okruženju, nastao namernim ili nenamernim ignorisanjem/kršenjem normi profesionalnog, organizacijskog, građanskog ili ličnog etičkog kodeksa, a motivisan sticanjem materijalne ili psihološke dobiti” (str. 25). Fokus autora je na pitanju kako se donosi koruptivna odluka i kako se javljaju neetična ponašanja, pre svega u radnim organizacijama.
Ovakva orijentacija ogleda se već u prvom poglavlju naslovljenom kao Uzroci korupcije u organizacijama. U okviru njega predstavljen je integralni model organizacijske korupcije, koji podrazumeva da korupcija nastaje kao rezultat učešća individualnih, grupnih i kontekstualnih faktora u okolnostima pritiska ili uočene prilike. Autor daje pregled karakteristika sredine i organizacije koji se u literaturi identifikuju kao značajni za razvoj korupcije u organizaciji, posebnu pažnju posvećujući individualnim, psihološkim faktorima. Među njima se ističu spoljašnji lokus kontrole, nivo kognitivno-moralnog razvoja i makijavelizam, ali se navode i moralna dezaktivacija, pohlepa, neke osobine ličnosti itd. Kratko su prikazana i dva retka domaća istraživanja na navedenu temu, među kojima i ono autora knjige i saradnika kojim je ustanovljena veza koruptivnog mišljenja i self-regulacije svakodnevnog ponašanja, percepcije organizacijske etičke klime i dužine radnog staža. U istom poglavlju Majstorović pruža pregled psiholoških pristupa u proučavanju korupcije. Reč je o individualnom psihološkom pristupu, grupnom pristupu, interakcionističkom pristupu i pristupu socijalne mreže, koji se razlikuju u faktorima koje potenciraju kao ključne za pojavu koruptivnog mišljenja i ponašanja u organizacijama. Poglavlje dva – Ekspanzija i normaliza­ cija koruptivnog mišljenja i ponašanja – osvetljava faktore zbog kojih se korupcija širi. Autor polazi od objašnjenja kako uspeh koruptivne grupe deluje kao potkrepljenje za neetično ponašanje, da bi pružio pregled faktora koji vode ekspanziji korupcije na druge grupe i okruženje. Naročitu pažnju posvećuje tipovima koruptivnih racionalizacija, koje se posmatraju kao opravdavanje korupcije i ideološka podloga za njen nastanak i širenje. Koliko korumpiranih pojedinaca je potrebno za funkcionisanje grupe koja krši etičke norme i kojim taktikama se služe koruptori u regrutaciji i socijalizaciji novih članova, sledeća su pitanja na koja autor daje odgovor. Kao krajnji cilj celog procesa „kvarenja” jedne organizacije on vidi „normalizaciju” koruptivnog mišljenja i ponašanja. Da bi do nje došlo, najpre mora doći do institucionalizacije korupcije, uvođenja koruptivnih racionalizacija i, na kraju, do koruptivne socijalizacije – pojava koje autor podrobno opisuje.
Na navedeno prirodno se nadovezuje poglavlje Psihološke antikorupcijske intervencije, posvećeno pristupima u borbi protiv korupcije, koji polaze od različitih tumačenja uslova nastanka ovog društvenog problema i u fokus intervencije stavljaju različite faktore. Ne umanjujući značaj ekonomsko-pravnog pristupa, autor ističe kompleksniji psihološki pristup, čiji je doprinos promena kolektivnog identiteta zaposlenih, odnosno formiranje antikoruptivnog identiteta. Navodi se više teoretičara i istraživača čiji se recepti uspešne antikorupcijske intervencije zasnivaju na različitim elementima ili na njihovom različitom poretku na skali važnosti, kao i preporučeni načini preveniranja. U skiciranju puta do konačnog cilja
– rehabilitacije organizacije – posebna pažnja posvećuje se etičkom treningu zaposlenih, koji se posmatra kao mera intervencije, ali i prevencije. Autor nalazi da je reč o perspektivnoj oblasti za primenu psihologije u industriji. No, prepoznavanje kompetencija psihologa kao resursa za uspešnu antikoruptivnu intervenciju još uvek je na niskom nivou.
U četvrtom poglavlju, Zaključna razmatranja, sumirajući nalaze prethodnih istraživanja, autor formuliše zaključke o okolnostima javljanja korupcije i faktorima od značaja. Naslanjajući se na njih, prvi put predstavlja svoj model koruptivnog odlučivanja, u kome se kao ključne tačke navode formiranje percepcije o situaciji, formiranje svesti o postojanju etičkog problema i razrešenje etičke dileme koje vodi ka donošenju najverovatnije odluke. I dok percepciju i formiranje svesti o etičkom pitanju autor najviše pripisuje individualnim karakteristikama osobe, za razrešenje uspostavljene etičke dileme najodgovornijim smatra organizacijske faktore. U okviru ovog poglavlja autor predstavlja i svoj dvodimenzionalni model razrešanja etičke dileme i donošenja koruptivne ili nekoruptivne odluke na osnovu percepcije prevashodne konsekvence po osobu i po druge i svesti o etičkoj problematičnosti čina. Sugerišući smernice za buduća istraživanja, on ističe važnost testiranja prethodnih modela i postavlja istraživačka pitanja koja se nameću pre svega psiholozima.
Utisak je da knjiga dr Majstorovića profesionalcima različitih zanimanja, ali i široj publici, omogućava sticanje znanja koja se mogu smatrati azbukom korupcije i okvirom za bavljenje ovim fenomenom. No, namera autora vredna pohvale svakako je da, pre svega, pobudi pažnju psihološke javnosti za ovu temu, te da ukaže na značaj i nužnost angažovanja psihologa na rešavanju pitanja korupcije.
Pozivajući društvene nauke i stručnjake iz zemlje da pruže svoj konkretan doprinos razumevanju i suzbijanju najvećeg društvenog problema, autor je podsetio na to da akademsko nije smisleno ukoliko je „odrođeno” od praktičnog i ukoliko nije u funkciji sveopšteg boljitka. Korupcija je, naučno i praktično gledano, izazovno polje na kome se, koliko već danas, očekuje naše dokazivanje.
Dragana Mitrić Aćimović