Crnogorski separatizam

01.02.20

Istorijski tokovi - br. 1/2020

Aleksandar Raković je i do sada za predmet svog interesovanja imao različite aspekte problema vezanih za savremenu nacionalnu tematiku. Podsetićemo da je autor u skorije vreme, pored niza drugih radova, objavio i knjigu Srbi i religijski intervencionizam 1991–2015. Politički aspekti verskih izazova srpskoj državi i crkvi posle raspada Jugoslavije (Beograd: Hrišćanski kulturni centar, 2015), zatim i zbirku svojih ranijih tekstova pod naslovom Istorija, vera, politika (Beograd: Otačnik, Pravoslavlje, Bernar, 2016). Dakle, kao i raniji Rakovićevi radovi i Crnogorski separatizam u svom središtu ima vrlo složena, osetljiva i slojevita pitanja vezana za probleme savremene srpske nacije, sa pogledom na istorijsku vertikalu i genezu tretiranih problema.
Raković je fenomen crnogorskog separatizma sagledao u njegovom totalitetu tj. kao „državni, etnički, nacionalni, jezički i verski“, pokušavajući da ovu složenu problematiku prikaže na što konkretniji i jednostavniji način kako bi se ne samo naučna i stručna javnost upoznala sa njim već i širi deo čitalačke publike, često dosta neupućen i neinformisan o pomenutoj temi. Bazična istraživanja autor je obavio prvenstveno na neobjavljenoj građi smeštenoj u Arhivu Jugoslavije, kombinujući je sa dokumentima iz privatne arhive i svedočenjima savremenika, često anonimnih (uz autorovu garanciju verodostojnosti), dok temeljnija istraživanja u arhivima Crne Gore, iz opravdanih razloga, nisu mogla biti obavljena. Izvori i dokumenta su kombinovani sa odgovarajućom literaturom i brojnom štampom iz različitih istorijskih perioda.
Materija je hronološki i tematski pregledno predstavljena, dok se autor trudio da spuštajući sondu duboko u prošlost ovu pojavu istorijski poveže sa njenim korenima a nit njene geneze spoji sa posledicama koje se ogledaju u sadašnjim zbivanjima, politički vrlo bliskim i aktuelnim. Sadržaj knjige je podeljen na tri velika tematska poglavlja.
Kroz prvo poglavlje, pod naslovom Konvertitski identitet, autor nas upoznaje sa osnovnim elementima obeležja i istorijskog nastanka posebnog konvertitskog nacionalnog identiteta u Crnoj Gori. Nacionalni korpus iz koga je posebnim evolutivnim putem nastala nova, crnogorska nacija, istorijski gledano bio je srpski, pa je stoga autor nastojao da prikaže stanje pre pomenutog procesa, kako bi čitaocima bila jasna pozadina i preduslovi tj. predkontekst celokupnog fenomena. U tom pogledu, pregledno, koncizno i dokumentovano je predstavljena slika identiteta istorijske Crne Gore i srpskog naroda na tom području, uz analizu njegovog kulturnog, psihološkog, jezičkog i političkog karaktera, a zatim je na to nadovezano tumačenje i prikazivanje osnovnih osobina savremenog crnogorskog, kako autor posebno naglašava – separatističkog diskursa i prirode konvertitskog fenomena. Posebna celina u ovom poglavlju posvećena je hrvatskom faktoru u procesu nastanka i razvoja novog crnogorskog identiteta. U autorovoj interpretaciji, izvučena je istorijska nit hrvatskog uticaja na crnogorsko pitanje od sredine 19. veka do međuratnog perioda, u kojem su obrađene pojave poput malo poznate hrvatizacije Crnogoraca u Carigradu, preko uloge biskupa Štrosmajera, planske hrvatizacije Crne Gore (kao i Srbije) pod austrijskom okupacijom i uticaja pravaša i njihovih prvaka na pomenuti proces. „Prvo“ i „drugo“ rađanje crnogorske nacije autor sagledava kroz dva izdvojena perioda. Prvi se odnosi na godine okupacije Crne Gore u Drugom svetskom ratu, kada su najpre italijanski fašisti proglasivši tzv. nezavisnu Crnu Goru afirmisali i crnogorsku naciju, što su kasnije nastavili da podržavaju i nemački okupatori a sve vreme rata ta ideja je uživala snažan oslonac, intelektualnu i političku podršku i u ustaškoj NDH. Drugi period je vreme posleratne vlasti komunista kada je ideja o crnogorskoj naciji na poseban način interpretirana i ideološki inaugurisana kao deo jedne nove nacionalne politike unutar novoformirane jugoslovenske federacije i Crne Gore kao posebne konstitutivne republike (str. 11–91).
Drugo poglavlje nosi naslov Antisrpstvo i srbofobija. U ovom delu knjige je podvrgnut analizi fenomen razvoja i jačanja antisrpske ideologije u Crnoj Gori, pod okriljem socijalističkog sistema i vlasti, sve do raspada socijalističke Jugoslavije i obnove višestranačja. Kroz prvi deo ovog poglavlja autor obrađuje slojevitu i vrlo složenu genezu, do sada slabo uočavanu i izučavanu, delovanja hrvatskog faktora u tom periodu na području Crne Gore, posebno među crnogorskim komunistima. Hrvatski uticaji, kako ih autor vidi, prisutni su posle Drugog svetskog rata, kako u krugovima Saveza komunista Crne Gore tako i među pojedinim intelektualcima, ostavljajući postepeno svoj pečat na proces dekonstrukcije elemenata srpskog identiteta na ovom području. U političkom smislu, autor navedene procese prati od posleratnih godina, preko događanja oko tzv. Hrvatskog proleća (Maspoka), do stvaranja prvih stranaka pred raspad SFR Jugoslavije, na prvom mestu Liberalnog saveza Crne Gore kao tada jedne od najradikalnijih opcija. Posebno je obrađena i tzv. Antibirokratska revolucija, tj. smenjivanje dotadašnjeg rukovodstva SK Crne Gore i formiranje nove vlasti kao brane separatizmu ove jugoslovenske republike i procesu rastakanja zajedničke države u predvečerje nestanka socijalističke Jugoslavije. Dalje, autor hronološki obrađuje genezu politike crnogorskog separatizma u postjugoslovenskom periodu, uočavajući je od delovanja Liberalnog saveza pa do programske transformacije Demokratske partije socijalista Crne Gore, vodeće partije u ovoj republici. Autor posebnu pažnju posvećuje fenomenu nastanka i političke afirmacije tzv. Crnogorske pravoslavne crkve, sagledavajući ga kroz istorijski kontekst srpske crkve u Crnoj Gori i odnos crnogorskih političkih struktura prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi (95–196).
Poslednje, treće poglavlje obrađuje najnoviji i u dobroj meri još uvek aktuelni period, koji hronološki seže gotovo do naših dana, odnosno do trenutka završetka pisanja ove knjige. Ovo poglavlje nosi naslov Antidržava. Autor je u ovom delu knjige pokušao da objasni vezu imeđu politike, sumnjivih ekonomskih delatnosti i politike i ideologije separatizma na polju delovanja u pravcu demontaže zajedničkog državnog okvira tj. odvajanja Crne Gore od Srbije. Dotičući se tema poput raskola u politici vodeće stranke u Crnoj Gori, preko monetarnih ekonomskih mera nove vlasti, prvih sukoba na nacionalnoj osnovi, demontiranja savezne države i recentnih političkih poteza i stavova crnogorskog državnog vrha, Raković je nesumnjivo zašao u vrlo osetljiv, slojevit i neistražen teren, kao jedan od pionira u toj problematici. Na kraju, u dva zasebna potpoglavlja on uporedno analizira elemente i obeležja savremene crnogorske države i istorijske državnosti Crne Gore i aktuelnu politiku Crne Gore prema NATO-u (199–284).
Knjiga dr Aleksandra Rakovića Crnogorski separatizam predstavlja svakako važno štivo istraživačima nacionalne problematike. Ovom monografijom dotaknuto je pitanje kojim su se istoričari malo bavili, pogotovo pristupom koji problem tretira i u njegovoj istorijskoj perspektivi i u savremeno-političkom kontekstu, pa je ova knjiga važna ne samo istoričarima već i drugim društvenim naukama (pravnoj nauci, politikologiji, sociologiji, geografiji). Autor je nesumnjivo vrlo smelo pokušao da, na relativno malom prostoru, navedenu složenu problematiku sagleda u totalitetu u periodu od dva veka, bez istorijske distance u pojedinim delovima, što knjizi daje poseban pečat.
Stoga je ovo delo važno i kao osnova za buduća istraživanja i eventualne dopune materije koja je u ovoj knjizi iznesena.
Aleksandar V. MILETIĆ