Vizantija

04.10.08 Blic

Na prvi pogled studija „Vizantija“ (izdavač „Klio“, prevodilac Branko Rakić), profesora Mišela Kaplana, čini se popularnim štivom, ali kao što reče na promociji u Francuskom kulturnom centru urednica edicije istoričar prof. Smilja Marjanović-Dušanić, „priliku da popularno piše može dobiti samo onaj čije pisanje ima snagu suda“. Vizantolog Kaplan jedan je od takvih istraživača.

Mišel Kaplan važi za stručnjaka za istoriju mentaliteta Vizantije, istoriju seoske sredine i hagiografiju (životopise hrišćanskih svetaca) Vizantije. Profesor je na Univerzitetu Paris - I Panteon - Sorbon. Predaje predmet na kojem je doktorirao: Ljudi i teritorija Vizantije od VI do XI veka, kao i srednjovekovnu istoriju. Od 1999. do 2004. bio je predsednik istog univerziteta.
Delo „Vizantija“ prvi je naslov iz serije „Vodiči kroz civilizacije“ koji je preveden na srpski jezik. Knjiga nam otkriva svet koji predstavlja jedan od temelja današnje kulture, s posebnim poglavljima npr. o Carigradu, gradu nad gradovima pravosuđu, privredi, ali i razonodi u kući, seksualnosti, higijeni, uz, naravno, književnost, umetnost i veru, sa opširnim indeksom kako bi čitalac (student ili laik) odmah pronašao podatke koji su mu potrebni. Knjiga je opremljena mapama, ilustracijama i shemama, kao i biobliografijom (od velike pomoći svakome ko odluči da se upusti u dalje istraživanje).
Kako je, najavljajući svog kolegu Kaplana, rekao prof. Radivoje Radić ilustrujući suštinu najduže civilizacije posle Hrista (trajala je od IV do XV veka) s par reči „Vizantijom je vladao duh promišljene nepromenljivosti“: „Bila je to birokratska država u najpozitivnijem smislu te reči, počivajući na dolaru srednjeg veka, kako španski istoričar Pedro Lopez de Ajela naziva vizantijski zlatnik“.
O tome kako se Istočno rimsko carstvo, kako se zapravo zvalo sve dok mu renesansa nije dala drugo ime - Vizantija - tako dugo održalo, prof. Kaplan izneo nam je jedan od brojnih zanimljivih argumenata:
- U svesnim slojevima društva postojao je konsenzus o univerzalnosti civilizacije, nasledniku Rimljana, svetu kojim je suvereno vladao imperator. Car je bio direktni izaslanik Boga, a slika sveta u kome se živi na Zemlji preslikana je slika nebeskog kraljevstva. Vladar je imenovao čak i patrijarhe, a kad mu više nisu bili po volji - smenjivao ih, svojevoljno. Monasi, čije je manastire vladar obilato darivao, zauzvrat su najpre za svog vrhovnog poglavara morali da se mole.
Šta je pak neposredno uticalo da Vizantijsko carstvo počne da se urušava, zvuči nam i danas, iz ugla savremene civilizacije, sasvim logično.
- Sistem se počeo urušavati tek kad je car prečesto gubio bitke i tražeči saveznike među drugim kraljevstvima morao da popusti i dozvoli, npr. Bugarskoj i Srbiji, da postanu nezavisne, a sveštenstvu da samo bira svog poglavara... (Štaviše, vizantijske princeze udavane su za srpske kraljeve i despote, Evdokija za Stefana, Ana za Stefanovog sina Radoslava, Simonida za Milutina, a Jerina za Đurđa Brankovića, prim. nov.) Na istoku je tada stasala nova snaga - moćna otomanska imperija...
Sledeća dela iz edicije „Vodiči kroz civilizacije“ koja „Klio“ najavljuje, vodiće čitaoce na putovanje kroz vreme i prostor Egipta, Grčke, Rima, Indije, Kine, Japana...

Uz čašicu malvazije
O tome u čemu su Vizantinci posebno uživali, Mišel Kaplan kaže:
- Najugledniji učenjaci - kao i danas - u svojim kućama održavali su kružoke obrazovanih ljudi. Plemići su priređivali gozbe. Najodabranija jela koja su služena pripremana su od ulovljene divljači,
ali i ribe, naročito jezerske. Na kraju bi se zalivali jakim i slatkim vinima
koja su imala tu prednost da se do nove berbe nisu kvarila i pretvarala u sirće. Među njima je bilo nikejsko vino, vino s ostrva u Egejskom moru i, najzad, vino iz Monemvasije, na jugoistoku Peloponeza, koje su Latini zvali malvazija.

O demonu seksualnosti
„Polni odnos koji za cilj nije imao potomstvo, izjednačavan je sa bludom... Ženu su (Vizantinci) smatrali oličenjem iskušenja... Između takvih pravila i stvarnosti postojao je veoma dubok jaz. Sam car je davao loš primer“. Dovoljan razlog da „erotske teme i epigrami, kao i romani istovetnog nadahnuća, doživljavaju pravi procvat, oslikavajući osećanja Vizantinaca, poput ove pesme Pavla Silentija iz VI veka: ’Svuci svoju odeću lepa moja, i lezimo u krevet nagi i zagrljeni. Neka nas ništa ne razdvaja; i ta tanka tkanina koju nosiš izgleda mi debela poput zidina Vavilona’, citira Kaplan, dodajući: ”Jednom rečju, crkva narodu savetuje uzdržavanje od zadovoljstva, ali se narod na njene savete oglušuje, kao i vladajući slojevi, koji zbacuju lance pravila koja su im nametnuta... Demon nije davao mira čak ni monasima. Dvojni manastiri su, u načelu, bili zabranjivani, ali su, uprkos tome, i dalje podizani...” (iz poglavlja „Seksualnost“)
M. Marjanović

04.10.08 Politika

Mišel Kaplan, profesor vizantijske istorije na Univerzitetu Pariz I Sorbona i počasni predsednik ovog univerziteta, ovih dana gost je beogradske izdavačke kuće „Klio”, koja je objavila njegovu knjigu „Vizantija”, u prevodu Branka Rakića. Reč je o prvom naslovu iz „Kliove” edicije „Vodiči kroz civilizacije”. Svaka informacija u ovom priručniku predstavljena je u kontekstu običaja, verovanja i načina mišljenja vizantijske civilizacije. Čitalac ovu bogato ilustrovanu knjigu može da prati redom, po poglavljima, ili koristeći se opširnim indeksom, mapama i shemama.
Mišel Kaplan stručnjak je i za istoriju mentaliteta Vizantije, istoriju seoske sredine i hagiografiju, predsednik je francuske asocijacije za vizantijske studije i direktor laboratorije za vizantijsku istoriju pri prestižnom Centru za istoriju i civilizaciju Vizantije i Bliskog Istoka.
Vizantija je današnjem svetu ostavila i pravoslavno nasleđe, a našeg sagovornika pitamo koliko Zapad danas razume pravoslavne narode?
– Problem je u tome što je, uopšteno govoreći, pravoslavni svet slabo poznat na Zapadu, kako u katoličkim, tako i u protestantskim zemljama. Način da se ljudi na Zapadu zainteresuju za vizantijsku civilizaciju, pre svega, je u tome da oni shvate da postoji jedan deo Evrope koji je pravoslavni. Ipak, vrlo je razvijeno interesovanje za savremenu Rusiju i svi koji se bave ovom temom u izvesnom smislu moraju da proučavaju njeno vizantijsko nasleđe. Ja uočavam veze između vizantijskog političkog sistema i Lenjina, Staljina, Putina, i smatram da je neophodno poznavanje prošlosti kako bi se uočilo funkcionisanje današnjeg sveta, kaže Mišel Kaplan.
Ipak, prema Kaplanovim rečima, danas se u Francuskoj vizantijskom civilizacijom u načelu bave svi studenti istorije, ne samo zbog toga da bi postali vizantolozi, već pre svega da bi razumeli taj prelaz između antičkog sveta i sveta rane moderne Evrope.
– U okviru srednjovekovnih studija francuski studenti uče istoriju Vizantije, ali to sigurno nije onoliko koliko se u Srbiji uči. Često je priroda poznavanja Srednjeg veka isključivo vezana za Zapadni svet, a ono što je francuskim vizantolozima i profesorima teško da objasne studentima, to je pre svega jedna vrlo prosta činjenica da 476. godina i pad Rima ne znače ujedno i kraj rimskog sveta, jer Rim nastavlja da živi na Istoku, napominje naš sagovornik.
U našem delu Evrope Vizantija je posebno predmet idealizacije, divna poetska tema. Na pitanje kako vidi čoveka „vizantijskoga kova”, i može li se on odvojiti od sistema u kojem je živeo, Mišel Kaplan odgovara:
– Teško je govoriti načelno o čoveku Vizantije zbog toga što, zahvaljujući rasporedu izvorne građe, mi uglavnom poznajemo one Vizantince koji su pripadali višim društvenim slojevima. Vizantijski čovek je rezultat jedne progresivne evolucije od rimskog građanina. Oni Vizantinci čije misli znamo, za sebe su verovali da su svet. Sa pojavom i razvojem hrišćanstva u Evropi i rimski građanin se menja. Vrlo je važno dobro razumeti način na koji se hrišćanstvo nametnulo. Konstantin je, početkom 4. veka, odlučio da dozvoli ispovedanje hrišćanstva, što znači da je smatrao da su mu hrišćani potrebni da bi stvorio svoje novo carstvo. Osnova te nove konstrukcije jeste car, jer upravo je on odlučio da dozvoli hrišćanstvo i da oslobodi hrišćane. On je shvatio da unutar onoga što bismo nazvali hrišćanskom crkvom toga doba vlada jedna vrsta nereda, u okviru koje nije postojao dogovor oko osnovnih pitanja vezanih za definiciju dogme. Zbog toga je Konstantin sazvao prvi vaseljenski sabor, kojim je i predsedavao. Odatle se rađa jedna vrlo duboka ideologija iz koje nastaje ideja da je car, prvi među hrišćanima, i da je iznad čitave crkvene organizacije.
Koliko je danas vizantijskog u evropskom identitetu, ukoliko ga uopšte možemo odrediti, pitali smo našeg sagovornika.
– Veliki deo pravnog sistema Evrope, u osnovi, počiva na rimskom pravu. Antička književnost došla je do nas zahvaljujući Vizantincima. Znanja iz oblasti medicine, matematike i niza drugih naučnih disciplina do nas su došla zahvaljujući Vizantiji. Čitavu renesansnu Evropu oplodila su dela koja su Vizantinci preneli u Evropu i koja su nastala na vizantijskom tlu – odgovorio je Mišel Kaplan.

Marina Vulićević