01.07.21
KULTUROLOŠKI PRISTUP KNjIŽEVNOJEZIČKIM PROCESIMA
Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Petar Pijanović, priznati tumač književnosti, književni kritičar i ugledni urednik, poslednjih se godina posvetio sasvim novom pristupu oblastima u kojima je gradio naučnu i uredničku karijeru. U knjigama Srpski kulturni krug 1900–1918. (Beograd: Institut za književnost i umetnost i Učiteljski fakultet, 2012), Srpska kultura 1900–1950 (Beograd: Službeni glasnik, 2014) i Anđeli i ratnici : Stara srpska kultura (Beograd: Zavod za udžbenike, 2018) autorova istraživačka perspektiva je postala kulturološka, što će reći nužno interdisciplinarna. Pijanović je kao uzor za sličan pristup u našoj kulturologiji mogao izabrati uglavnom samo Kulturnu istoriju Srba Jovana Deretića, ali se odlučio na širi pristup od svog velikog prethodnika.
Zanimljivo je da istraživanjima razvoja srpske kulture od njenog nastanka do danas Pijanović u svojim monografijama nije prišao hronološki. Stvarajući adekvatan teorijsko-metodološki okvir za istraživanja, on je krenuo od zbivanja u 20. veku, pomerajući graničnu tačku analiziranog perioda sa 1918. godine u prvoj knjizi na 1950. godinu u drugoj. Vratio se potom počecima razvitka nacionalne kulture u srednjem veku, istorijskom periodu koji je kod nas imao produženo trajanje do 18. veka, da bi sada obimnom monografijom Srpska kultura u XVIII i XIX veku krug zatvorio nedostajućom, značajnom dvovekovnom karikom. Najnovija knjiga plod je Pijanovićevog rada na istoimenom projektu koji je realizovan u Matici srpskoj od 2016. do 2020. godine i otuda je logično da ova ugledna kuća bude i njen izdavač. Četvrtu knjigu kao deo šire celine sagledao je i autor u Predgovoru:
„Sve četiri knjige zajedno čine jedan pokušaj da se srpska kultura celovito sagleda u njenom kontinuitetu od najranijih tragova do sredine minulog veka“ (str. 7). Ključni pojmovi Pijanovićevog kulturološkog teorijsko-metodološkog okvira (kultura, kulturni krug, kulturni obrazac, kulturni identitet, kulturni kod, kulturni korpus) određeni su već u knjizi Srpski kulturni krug 1900–1918, u kojoj su centralna jezička pitanja u prvim decenijama 20. veka sabrana u potpoglavlju Srpski jezik i beogradski stil: Jezičko kao identitetsko pitanje. U knjizi Anđeli i ratnici : Stara srpska kultura primenjen je još jedan kulturološki metod: izvršena je periodizacija stare srpske kulture u poglavlju Okviri i pe riodizacija srpske kulture, a pitanjima praslovenskog jezika, geneze slovenskih narodnih jezika, nastanka i funkcionisanja crkvenoslovenskog jezika i srednjovekovne diglosije posvećena su potpoglavlja Jezik i identitet, Staroslovenski jezik: Počeci pisane kulture i književnosti, Srpskoslovenski i narodni jezik: Pisari, prevodioci i pisci i Posustajanje starog jezika i književnosti.
Pijanović se, dakle, i u prethodnim monografijama pri analizi kulturnih fenomena suštinski posvećivao i jeziku kao oruđu, ali i produktu, kulture. Autor je ulogu i značaj književnog jezika u kulturnim procesima posebno isticao i u svojim intervjuima, a u jednom od njih je izvučena srž pogleda na odnos jezika i književnosti: „Srpska kultura je kultura pamćenja, ali i kultura zaborava. To se posebno dobro vidi u području jezika. Na međi stare i nove kulture, tokom 18. veka i kasnije, posustaje stari, tj. srpskoslovenski jezik. Gubljenjem ili ’zaboravom’ tog jezika, gotovo da je zaboravljena i stara književnost na tom jeziku pisana. Tačnije, tu književnost danas je moguće čitati samo u ’prevodu’ na savremeni srpski jezik. U tome zaboravu vidim i dramu naše kulture“ („Geografija nam se pretvorila u usud“, Večernje novosti, 5. 5. 2019, 13). Kako je očito u pitanju fenomen koji trajno privlači autora, upravo je uloga jezika u kulturološkim procesima onaj element koji nas u prikazu nove Pijanovićeve knjige najviše zanima, a cilj je da procenimo funkcionalnost nove kontekstualizacije postojećih saznanja iz istorije srpskog književnog jezika.
U tom smislu neophodno je poći od strukture nove Pijanovićeve monografije, koja je zadržala dosta sličnosti sa prethodnim knjigama. Čini je sada pet poglavlja: I. Uvod u društvenu istoriju: Iz srednjeg u novi vek (9–56), II. Kultura u vremenu (57–116), III. Vidovi kulture (117–569), IV. Dve velike epohe: kultura i stilovi (571–585) i V. Kultura u istoriji – istorija u kulturi (587–596). Prva dva poglavlja imaju funkciju proširenog uvoda u suštinu postavljenih pitanja jer se u njima polazi od elemenata društvene istorije, da bi se preko određivanja srpskog kulturnog prostora (Sremski Karlovci, Novi Sad, Budim, Sentandreja, Beč, Trst, Venecija, Kijev i Temišvar kao ključne tačke „kulturne mape“, v. str. 62–75) došlo do Kulture svakidašnjeg života: privatno i javno (76–116), potpoglavlja u kojem se akcenat stavlja na odnos između kulturnih činilaca koji su se neminovno međusobno prožimali. „Privatnosti“ se autor posvetio i u prethodnoj monografiji, sagledavajući je, prvo, „između paganskog kulta i hrišćanskog kanona vere“, potom kao delu „kulture življenja“ u „doba kulturnog procvata“ i, konačno, u potpoglavlju Prvitanost: Srbi između starih obrazaca kulture, Za pada i Levanta. Isti koncept primenjen je i u novoj monografiji, u kojoj je polazište u novoj epohi zapravo identitetsko: „Sadržaj privatnoga života i njegova kultura odslikavaju identitet nekog naroda na koji se određeni sadržaji i vidovi privatnosti odnose“ (76). Odnos između kolektivnog, regionalnog i identitetskog zatim se razvija na širokom području kulturnog delanja, sa osnovnom postavkom da su se zbivanja i događaji iz sfere javnog značajno prelamali i odslikavali i u privatnom životu.
Upravo na opoziciji privatno : javno valja sagledavati i neprevrelu srpsku jezičku situaciju u 18. i prvoj polovini 19. veka. Dok je „privatno“ (svakodnevna neformalna komunikacija, privatna prepiska, dnevnici i sl.) mahom ostalo vezano za sporazumevanje na srpskom narodnom jeziku, burne društvene promene posle Velike seobe iz 1690. godine morale su se odraziti i na komunikaciju u sferi „javnog“, odnosno u sferi primene književnog jezika. Na toj osnovi izvedeno je i obimno potpoglavlje Jezici i pisma (117–163), i to kao prvo potpoglavlje trećeg poglavlja pod naslovom Vidovi kulture. Svestranost Pijanovićevog zahvata u ovoj knjizi najlakše je ilustrovati naslovima ostalih devet potpoglavlja iz trećeg segmenta monografije: Književnost i pozorište, Muzička i likovna kultura, Arhitektura i graditeljstvo, Novi žanrovi i mediji, Kultura javne reči: Listovi i časopisi, knjige i čitaoci, Obrazovanje i nauka, Crkvenost i duhovni život, Filozofska i estetička misao: Novi mislioci i rani merioci, Obrasci kulture i kulturne ustanove.
Iz detaljnijeg pregleda samo trećeg poglavlja jasno je da je i u ovoj Pijanovićevoj monografiji jedno od centralnih pitanja o kojima se može mnogo diskutovati pitanje selekcije podataka, odnosno pitanje kriterijuma za njihov odabir. Svaka velika sinteza, a Pijanovićevo delo to jeste, otvara široki prostor za potencijalne rasprave o tome koje su pojave i koji događaji i ličnosti detaljnije analizirani ili samo pomenuti, a koji su pak izostali. Isto važi i za autorov izbor konsultovane literature. Budući da je autorov pristup interdiscipliniran, izbor monografija i radova iz svake pojedinačne naučne discipline podložan je preispitivanju i u kontekstu proporcionalnosti, i to se neretko sličnim povodima i čini. Ako se sa ovih opštih pitanja suzimo na poglavlje o jeziku, odmah valja istaći da se autor, iako po vokaciji nije istoričar srpskog književnog jezika, nigde nije udaljio od osnovnih postulata ove naučne discipline, ustanovljenih u izabranim kapitalnim istraživanjima Aleksandra Belića, Petra Đorđića, Nikite I. Tolstoja, Pavla Ivića, Aleksandra Mladenovića, kao i u značajnim radovima drugih lingvista (Pitera Heritija i sl.). Širenje istraživačke perspektive Pijanoviću je omogućilo napuštanje usko lingvističkih okvira, pa se autor ovde funkcionalno koristi i saznanjima istoričara društva (Radovan Samardžić, Đorđe Bubalo), istoričara književnosti i kuture (Jovan Skerlić, Milorad Pavić, Mirjana Stefanović, Monika Fin, Nemanja Radulović), kao i književnih velikana (Ivo Andrić, Meša Selimović). Menjajući fokus sa lingvističkog na kulturološki, Pijanović je različite jezičke idiome koji su se nalazili i u odnosu konkurencije i u odnosu koegzistencije (ruskoslovenski, ruski književni, slavenosrpski, srpskoslovenski, srpski narodni) sagledao pre svega kao oruđa različitih vidova srpske kulture, odnosno, tolstojevski rečeno – kao različite „jezike srpske kulture“. Osnovu za dobro odabrano polazište čine studije Nikite I. Tolstoja, a Pijanović je u pedesetak strana teksta uspeo da sažme i u kulturološkome ključu pravilno protumači centralne jezičke i duhovne koordinate u kojima su se Srbi kretali (Pax Slavia Orthodoxa, Pax Slavia Latina) i najznačajnije književnojezičke i književne tokove u korelaciji (smenu stilskih formacija i s njom u vezi napuštanje barokne i klasicističke triglosije i diglosije) te da ispravno pozicionira najznačajnije ličnosti epoha (Jovan Rajić, Zaharija Orfelin, Dositej Obradović, Vuk Karadžić), kao i one veoma važne (Hristifor Žefarović, Sava Mrkalj, Luka Milovanov Georgijević i sl.). Sa puno razloga, dosta prostora posvećeno je i reformi ćirilice kao jednog od centralnih nacionalnog obeležja srpske kulture kroz celokupnu njenu istoriju.
Sagledavajući istoriju srpskog književnog jezika u sociolingvističkom i kulturološkom ključu, Pijanović izdvaja i analizira i pojedine društvene fenomene koji su uglavnom ostajali van istraživačkog polja istoričara jezika, na primer uticaj masonskih ideja na književnojezičke procese u epohi dositejevskoga jezika (137–138).
Za novo izdanje ove monografije, ili za neku novu studiju, autoru bi se moglo sugerisati da se u odabrani teorijsko-metodološki okvir mogu odlično uklopiti u cilju veće informativnosti i pojedine studije Ane Krečmer (put koji istraživača vodi istim smerom kao i Nikita I. Tolstoj), Ljiljane Subotić i Isidore Bjelaković (put kojim su pre njih pošli i Pavle Ivić i Aleksandar Mladenović), kao i nova leksikološka i leksikografska istraživanja slavenosrpskog jezika (autora Ane Macanović, Irene Cvetković Teofilović, Milene Zorić i dr.) budući da je leksika najbolje ogledalo kulture.
Budući da je knjiga Srpski kulturni krug 1900–1918. zapravo „prerasla“ u knjigu Srpska kultura 1900–1950, danas možemo reći da je Pijanovićevo troknjižje (Anđeli i ratnici, Srpska kultura u XVIII i XIX veku i Srpska kultura 1900–1950) jedna kulturnoistorijska celina, što predstavlja jedinstven poduhvat u našoj kulturologiji. Stoga bi ovo troknjižje, uz izvesna (ne samo tehnička) usaglašavanja između knjiga, valjalo objaviti i kao jedan izdavački projekat. Time bismo lakše, na jednome mestu, i istoriju srpskog književnog jezika mogli sagledati kao kontinuirani proces u širem kontekstu nastanka i razvoja srpske kulture, i to pre svega kao proces sa jasnim nastojanjem da se od vremena Svetoga Save, preko Dositejevog do Vukovog vremena ostvari demokratizacija kulture i pismenosti kroz približavanje jezika srpske visoke kulture srpskome narodnom jeziku.
Aleksandar M. Milanović
