Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića

01.02.21

Lipar

Objavljena kao deveta knjiga biblioteke Poetika, a nastala u okviru rada na naučnom projektu Smena poetičkih paradigmi u srpskoj književnosti XX veka: nacionalni i evropski kontekst Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, monografija Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića Bojana Čolaka rezultat je autorovog višegodišnjeg, istrajnog, posvećenog proučavanja književnog stvaralaštva i rukopisâ Alekse Šantića. Pored pojedinačnih radova o Šantiću, koje je Bojan Čolak publikovao u zbornicima naučnih radova i naučnoj periodici, svedočanstvo o istraživačkom interesovanju za poeziju i poetiku Alekse Šantića predstavlja zbornik Pesničke teme i poetički modeli Alekse Šantića (2017), koji su uredili Jovan Delić i Bojan Čolak, dok se zaključak o intimnoj, čitalačkoj i hermeneutičkoj, vezanosti za Šantića može izvesti na osnovu opredeljenja Bojana Čolaka da u emisiji Moja knjiga (ur. Vojislav Karanović) Radio Beograda 1, trećeg maja 2019. godine, govori upravo o poeziji Alekse Šantića. Iako je o poeziji Alekse Šantića pisano često i mnogo, rezultati dosadašnjih proučavanja mahom su objavljivani u obliku studija, eseja, članaka i prikaza, dok su celovite monografije o Šantiću izuzetno retke. U uvodnom poglavlju („Uvod”) monografije Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića, Bojan Čolak dao je pregled relevantnih studija i zbornika radova posvećenih stvaralaštvu Alekse Šantića, da bi zaključio kako su o ovom piscu do sada publikovane svega dve naučne monografije – prvu monografiju, naslovljenu Aleksa Šantić, na poljskom jeziku, objavio je Stanislav Papjerkovski 1932. godine (Stanisław K. Papierkowski, Aleksy SzanTić), dok je M. Dž. Sjoberg, 1972. godine, objavio monografiju o turskim pozajmljenicama u jeziku Alekse Šantića (Manlyn Joel Sjoberg, Turkish Loanwords in The Language of Aleksa ŠanTić). Značaj monografije Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića Bojana Čolaka ogleda se, dakle, u tome što je ova knjiga, zapravo, prva monografija iz oblasti nauke o književnosti, objavljena na srpskom jeziku, posvećena u celosti Aleksi Šantiću, tj. poetičkoj i tekstološkoj analizi poezije ovog književnika.
Pored obimom nevelikih uvodnih tekstova, „Uvod” i „Opis istraživanja i problemsko područje”, u kojima je dat pregled dosadašnjih važnijih studija, eseja i monografija o Aleksi Šantiću i u kojima je opisan cilj istraživanja, knjigu čine dva jasno odeljena, rimskim brojevima i zasebnim podnaslovima obeležena, segmenta. Sugerisano naslovom monografije, metodološko dvojstvo odrazilo se na njene problemske okvire i kompoziciono ustrojstvo, te je, tako, prvi segment monografije, naslovljen „Pesničke teme i poetički modeli Alekse Šantića do 1918. godine”, koji čine radovi (poglavlja) „Tema smrti i metamorfoze lirskog subjekta u ranoj poeziji Alekse Šantića”, „Aktivizam, koncept bratstva i tema smrti u Šantićevoj poeziji od 1902. do 1914. godine”, „Ka novim stilsko-izražajnim oblicima rodoljubive lirike (Na starim ognjištima: poređenje izdanja iz 1913. i 1914. godine) ” i „Poetički obrasci od 1914. do 1918. i konstruisanje jugoslovenskog identiteta (poetički modeli izvan zbirke Na starim ognjištima)”, posvećen analizi preobražaja poetičkih modela i statusa lirskog subjekta u poetskom opusu Alekse Šantića. Drugi segment monografije, naslovljen „Tekstološka čitanja Šantićeve poezije”, koji čine tri rada (poglavlja) „Neobjavljeni rukopisi Alekse Šantića u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu”, „O autentičnosti autografa poslednje pesme Alekse Šantića” i „Različita čitanja autografa ’Sa Brankovoga brega’”, predstavlja opsežnu i pomnu tekstološku analizu rukopisa (pre svega poezije, ali i pisama) Alekse Šantića, pri čemu je posebna pažnja posvećena tumačenju svojstava i statusa (načina čitanja i oblika u kojem je, u različitim izdanjima, štampan) autografa poslednje Šantićeve pesme („Sa Brankovoga brega”), da bi knjigu zatvorili „Prilozi” (skenirani autografi poezije i prepiske Alekse Šantića), „Izvori”, „Literatura” i „Indeks ličnih imena”.
Opredelivši se za analizu tematske dominante (teme smrti) poezije Alekse Šantića, pruživši uvid u kompleksne relacije teme smrti sa motivima usamljenosti, (večnog) sna, srpskog naroda i prirode, u žanrovski heterogenom i vremenski protežnom Šantićevom pesničkom opusu, predočivši moduse konstituisanja i transformacije lirskog subjekta u poeziji Alekse Šantića, te, posvetivši pažnju interpretaciji odnosa pesničkog subjekta prema Bogu i pitanju smisla ljudske egzistencije, Bojan Čolak na bitno nov, drugačiji način odredio je sklop i razumevanje poetičkih karakteristika lirike Alekse Šantića. Naime, nasuprot predstavi o jednoobraznosti poetičkog oblika Šantićeve poezije, odnosno stavovima o kompaktnosti i nepromenljivosti njegovog poetičkog sistema, u dijalogu sa književnokritičkim uvidima pojedinih tumača, poput Pera Slijepčevića, koji je u ogledu „Aleksa Šantić” poeziju ovog književnika percipirao kao zatvorenu u poetičke koordinate epohe i svedenu (od ranih do poznih ostvarenja) na nekoliko ključnih motiva „prirode, srpstva, sirotinje, blagorodnosti Boga i leptira”, autor monografije Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića upravo sagledavanjem statusa, funkcije i načina pesničke obrade pomenutih motivskih dominanti (posebno u odnosu navedenih motiva prema temi smrti) uočava i detaljno obrazlaže proces geneze i poetičke transformacije pesničkog opusa Alekse Šantića. Ne podležući književnokritičkom automatizmu i ne povodeći se za uvreženim (vrednosnim) sudovima o Šantićevoj poeziji, Bojan Čolak pristupa tumačenju rane lirike Alekse Šantića, kao samosvojne (podražavanja romantičarskog poetičkog modela lišene), autohtone, originalne književne činjenice, zasnovane na specifičnom doživljaju ključnih egzistencijalnih kategorija, poput smisla postojanja, života i smrti. Duhovno ishodište rane poezije Alekse Šantića (poezije nastale do 1902. godine), metonimijski obeleženo kategorijom „pravoslavnog duha optimizma” (koju je kao ključnu za ovaj segment Šantićevog opusa sagledao Milan Radulović), predodredilo je kako stilsku osobenost ove faze stvaralaštva mostarskog književnika (koju Radulović imenuje kao „rajevanje”), tako i njene tematsko-motivske okvire, obeležene vedrinom, optimizmom i svetlošću (najčešći motivi početne faze Šantićevog stvaralaštva bili su „proleće, zora, gaj, gora, Bog, raj, svetlost, ljubav, milostivost i nada”), kao što je i tema smrti, u naznačenom periodu, poglavito sagledana iz hrišćanske perspektive. Na tragu postavki Milana Radulovića o duhovnoj vedrini i radosti postojanja, te o religiji optimizma, odnosno o crkvenom pojanju i narodnoj lirskoj pesmi, kao poetičkim osnovama Šantićeve poezije, ali i o samosvojnosti Šantićevog lirskog glasa kao modernog vida obnove pravoslavne duhovnosti, o čemu je Radulović pisao u radu „Rana poezija Alekse Šantića – iskušenja modernizacije” (ovaj Radulovićev rad Bojan Čolak protumačio je u tekstu „U odbranu optimizma. Čitanje rane poezije Alekse Šantića u delu Milana Radulovića”, objavljenom u zborniku Književnost, teologija, filosofija, 2018. godine), tema smrti, u poglavlju „Tema smrti i metamorfoze lirskog subjekta u ranoj poeziji Alekse Šantića”, sagledana je upravo iz perspektive pravoslavnog duha optimizma, čime je dato novo viđenje pozicije lirskog subjekta, ali i nov uvid u vrednovanje ljudske egzistencije i razumevanje smisla postojanja, koje je kao autohtonu poetičku činjenicu objavilo „rajevanje” Alekse Šantića. U skladu sa religijom optimizma, iako sadržana u pesmama u kojima je opevan gubitak članova porodice, npr. sestre („Na grobu mile mi sestre”, 1887) ili oca („Na očevu grobu”, 1889), smrt je mahom „lišena naglašenih zastrašujućih prizora”, predočena kao „san, neminovnost i ’časak’”, prihvaćena kao prirodni proces, mogućnost onostranog susreta sa bližnjima i uteha, a primetno je da se u nemalom broju pesama, uporedo sa temom smrti, javljaju opisi živosti i bujanja prirode. Promenu u ovaj poetički model unosi, kako zapaža Bojan Čolak, smrt majke i pesma „Majci” (1897), nakon koje se problematizuje mogućnost utehe, što dovodi do predominacije pesimističkih raspoloženja i izmenjenog razumevanja vrednosti i smisla ljudskog postojanja. Pored dihotomija optimizam: pesimizam, ovostrano: onostrano, uteha: bezutešnost, porodični život: usamljenost, u oblikovanju teme smrti u ranoj poeziji Alekse Šantića u znatnoj meri učestvuje auditivna komponenta–određen kao „pesnik zvuka”, Aleksa Šantić upravo u zvuku otkriva mogućnost komunikacije živih sa umrlima (pesma „Pod našim krovom”), ili, pak, smrt određuje kao oprečnost zvuku i umetničkom stvaranju, poeziji (pesma „Harfo moja...”), a zanimljivo je da se u ovim dvema pesmama smrt demonizuje (prikazuje kao nešto što se „kezi, boga se ne boji”) ili personifikuje (smrt pruža crne ruke u kojima drži kosu, stoji pred pragom i zvoni). Iako zastupljen i u ranim pesmama („Izgnanik”, „U proljetnoj noći”, „Bilo jedno momče Crnogorče”), pojam vaskrsenja postaje tematska okosnica i ključni poetički momenat poezije Alekse Šantića u periodu od 1902. do 1914. godine. Kao stožerne tematske i aksiološke činioce Šantićeve poezije ovog perioda Bojan Čolak izdvojio je aktivizam, vaskrsenje, rodoljublje, veličanje seoskog života, sela, seljakâ i radnikâ (sa posebnim akcentom na glorifikovanju seljanke, npr. u pesmi „Na potoku”), snažno osećanje Božjeg prisustva, poverenje u značaj i moć poezije, dok u ovako izmenjenom semantičkom i emocionalnom registru posebnu važnost zadobijaju kategorije prirodnosti i zdravlja. Negativno konotiran, onaj koji je u ranoj poeziji bio izvor nespokojstva i egzistencijalne nelagode, motiv usamljenosti, u drugoj fazi Šantićevog stvaralaštva, postaje prihvatljiv, čak poželjan, budući da više „nije izvor nemira i osećanja dubokog nezadovoljstva, već predstavlja ono za čim se žudi i što dovodi do unutrašnjeg mira.” Doživljeno kao locus amoenus, utopijski prostor mirnog, spokojnog, zdravog i beskonfliktnog života, selo se u ovom segmentu Šantićeve poezije idealizuje, dok se osnovno poetičko uporište pronalazi u prirodi (u ranim pesmama kontrastirana smrti, priroda, svojom tišinom i mirom, prerasta u obrazac sklada i poželjnog egzistencijalnog modusa). Iako se u pesmama „Veče na školju” i „O, gdje si, Bože?...”, Bog percipira kao odsutan, ova činjenica ne prikazuje se kao tragična ili poražavajuća, s obzirom na to da zapitanost nad Božjim neprisustvom redovno izostaje. Ipak, za ovu fazu Šantićevog pesničkog opusa, karakteristično je izraženije prisustvo aktivističkog i humanističko-altruističkog sagledavanja života i čovekovog položaja, naročito u pesmama socijalne tematike, tako da se Šantić ukazuje kao socijalno senzibilan i angažovan pesnik, zainteresovan za probleme društvene stvarnosti i aktuelna nacionalna pitanja. Otuda, iako se može opaziti dominacija rodoljubive i socijalne lirike, u Šantićevoj poeziji nastaloj u prvoj deceniji XX veka, ni motiv rodoljublja, kako pokazuje poređenje pesama „Noć pod Ostrogom” i „Pod Ostrogom”, nije izmakao složenom i poliperspektivnom dočaravanju, budući da i rodoljublje prelazi put od egzaltacije ka smirenijim tonovima, tj. od vere u oslobođenje do tamnih, zlokobnih slika i nepoverenja u duh obnove. Pored odsutnog Boga, nakon smrti brata Jakova, u Šantićevoj poeziji Bog se imenuje dželatom, ali, uprkos izmeni retoričkog registra, tj. načina obraćanja Bogu, ni na jednom mestu ne poriče se Božje prisustvo, o čemu svedoči i pesma „Vjeruj i moli”, u kojoj lirski subjekt Boga spoznaje u vlastitom biću. I dok se programske pesme („Naša poezija” i „Na Jadranu”) vezuju za aktivistički duh, buđenje „sile i svetog ognja”, dotle Šantićeva rodoljubiva poezija (početkom XX veka) biva obeležena verom u oslobođenje i vaskrsenje, socijalna lirika, pak, mahom odražava vrednosna merila pesnikove patrijarhalne kulturne ideologije (sa primatom kategorijâ poštenja, istrajnosti, pregalaštva, truda i mukotrpnog rada), dok će, nezavisno od žanra, gotovo sve pesme ovog perioda biti prožete „hrišćanskohumanističkim duhom”, oličenim u „bratstvu, solidarnosti s drugim ljudima, potrebi za sjedinjavanjem s ubogima...”. Poput motiva Boga, motiv smrti doživljava brojne preobražaje „od doživljaja smrti kao tihog iščeznuća, preko realističkog poimanja smrti kao agonije, nakon čega se rekonstruiše slika smrti kao sna, da bi se potom smrt predstavila kao raspadanje i konačni kraj”, pri čemu je bitno da svaka izmena pesničke obrade motiva smrti neminovno uvodi promenu statusa lirskog subjekta i transformaciju odlika određenog poetičkog modela. Najizrazitija izmena poetičkog modela u Šantićevoj poeziji, u periodu od 1902. do 1914. godine, pak, ticala se pomeranja fokusa sa ličnog, intimnog, subjektivnog (porodičnih tema i motiva) na plan društvenog, kolektivnog, nacionalnog. Upravo u ovom periodu Šantić publikuje zbirku pesama rodoljubive i nacionalne sadržine Na starim ognjištima, u kojoj dominiraju motivi pobune, zore i slobode, uz snažno izraženo prisustvo simbolike (gotovo poetike) svetlosti, aktivističke (juriš, pobuna, osveta) i akustičke (oglašavanje truba, zvona, pokliča, sokoljenja, pesama, topova) komponente. Poredeći kompoziciju i izmene na nivou pojedinačnih pesama, u prvom izdanju zbirke Na starim ognjištima, objavljenom u Mostaru 1913. godine (Izdanje knjižarnice Trifka Dudića), i drugom izdanju, objavljenom u Beogradu 1914. godine (Izdanje kola srpskih sestara), Bojan Čolak uočava okretanje od prošlosti ka sadašnjem trenutku, eliminaciju potresenosti i ganutosti stradalnika i jače isticanje volje, odlučnosti i spremnosti vojnikâ na žrtvu i stradanje, dok se kao dominantan izdvaja motiv vaskrsnuća (vezan za junake, Boga, teritoriju, slobodu, borbu, otpor, osvećenje Kosova), zastupljen u osam pesama izdanja iz 1914. godine (sa povlašćenim mestom u kompoziciji zbirke – ovaj motiv prisutan je u prološkoj i epiloškoj pesmi), kao i sa njim povezani motivi zore (jutra), svetlosti i slobode. Pozicija iz koje se lirsko ja oglašava (prvo lice množine), kao i formalne karakteristike (prstenasta kompozicija) pojedinačnih pesama, ali i cele zbirke Na starim ognjištima, biće prisutne i u Šantićevim pesmama objavljenim u istom periodu, u književnoj periodici, a ovo se posebno uočava u pesmimanifestu („Pesma jakih”) i budnici („Pesma zvona”), u kojima su proklamovani aktivističko načelo, kategorija volje, odlučnost, rad, odbacivanje retorike i prelazak na delanje. Upravo analizom pozicije lirskog subjekta u pesmama nastalim u periodu od 1914. do 1918. godine, razmatranjem nacionalne profilisanosti ovog kolektivnog „mi”, Bojan Čolak izvodi zaključak o izmeni ne samo (ni prvenstveno) poetičke, već pre ideološke pozicije sâmog pesnika – nasuprot kulturnom i nacionalnom određenju pesničkog subjekta iz 1914. godine, označenog, u pesmi „Legija smrti”, kao „deca Srbije”, u programskoj pesmi „Naš apostol” (1918), posvećenoj Jovanu Skerliću, ulogu kolektivnog „mi” preuzimaju „lepa deca Juga”, da bi projugoslovensku orijentaciju Alekse Šantića potvrdila i pesma „Prolog” (1918), posvećena Petru Preradoviću, kao „pesniku narodnog jedinstva”, gde se narodno jedinstvo doživljava kao jedinstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a glas pesničkog subjekta kao „ujedinjen glas jugoslovenskog bratstva” (važno je, ovde, Čolakovo zapažanje da je jedna pesma posvećena Jovanu Skerliću i jedna Petru Preradoviću, tj. „pregaocima jugoslovenskog jedinstva – jednom Srbinu i jednom Hrvatu”). Pored tumačenja ciklusa Seoske idile, objavljenog 1914. godine u zagrebačkim Književnim novostima, u poglavlju posvećenom poetičkim modelima izvan zbirke Na starim ognjištima, Bojan Čolak analizira ljubavnu poeziju Alekse Šantić–opise devojačke lepote, motive erotske žudnje, vatre, pokreta (draga je prikazana dok se ljulja ili dok hoda), sa nekoliko izdvojenih imena pripisanih objektima ljubavne čežnje (Ferida, Šerifa, Jela) – da bi posebnu pažnju autor posvetio Šantićevoj zbirci Pesme, objavljenoj 1918. godine, u Zagrebu, njenoj kompoziciji, kao i tematskim inovacijama, koje unose promene u tadašnji poetički model poezije Alekse Šantića. Za pesme štampane u ovoj zbirci karakteristična je prevlast motiva prolaznosti i osećanja rezignacije, doživljaj smrti kao prostora sreće u kojem „bogom biva sin čovečji”, uvođenje (u pesmi „Plijen”) pozitivno konotiranog, „junačkim” epitetima obeleženog lika Lucifera, ali i dominacija hrišćanske simbolike u pesmama socijalne tematike, da bi se, uprkos naglašenosti tamnijih tonova i sumornih raspoloženja, zbirka Pesme završila pesmom „Poslednji let”, u kojoj se „slave Bog, radost života, volja postojanja, ali, isto tako, i lepota umiranja/smrti”, čime se krug izmena poetičkih modela u poeziji Alekse Šantića zatvara u vlastitom ishodištu.
Drugi segment monografije posvećen je tekstološkoj analizi rukopisâ Alekse Šantića. Četiri soneta („Prizrenska noć”, „Vatra”, „Trpanjska noć” i „Zašto?”, od kojih su prva tri verzije kasnije publikovanih pesama, dok se sonet „Zašto?” smatra neobjavljenim), jedan telegram (poslat Izdavačkoj knjižarnici S. B. Cvijanović) i osam Šantićevih pisama (jedno upućeno Branimiru Livadiću, uredniku Savremenika, jedno Društvu hrvatskih književnika u Zagrebu i šest Milanu Thurčinu, uredniku Nove Evrope), koji se čuvaju u Zbirci rukopisa i starih knjiga Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu, priređeni su i detaljno opisani u poglavlju „Neobjavljeni rukopisi Alekse Šantića u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu”. Neophodno je primetiti da je najobimnija i književnoistorijski najrelevantnija, zapravo, prepiska sa Milanom Thurčinom, gde se posebno izdvajaju dva pisma Alekse Šantića, prvo, poslato iz Mostara, 30. marta 1920. godine, u kojem Šantić, iako blizak Milanu Thurčinu i intelektualcima okupljenim oko demokratskog programa i budućeg književnog časopisa, odbija Thurčinov predlog da bude potpisan kao jedan od osnivača Nove Evrope, predlažući, pritom, da bude saradnik ovog glasila, i drugo, poslato 26. maja 1923. godine, u kojem je Šantić za broj Nove Evrope posvećen Branku Radičeviću priložio pesmu „Sa Brankovoga brega” (ova pesma, objavljena kao faksimil autografa u Novoj Evropi, 21. januara 1924. godine, poslednja je Šantićeva za života objavljena pesma). U poglavlju „O autentičnosti autografa poslednje pesme Alekse Šantića”, poređenjem ćiriličnog teksta („Sa Brankovoga brega”) i latiničnog teksta („Sa Brankova brega”), koji se, pod istom signaturom, čuvaju u arhivi časopisa Nova Evropa, detaljnom analizom posebnih karakteristika rukopisa – oblika i načina pisanja slova, razmaka između grafema, ugla pod kojim su napisane i nagiba (na levo, odnosno desno), Bojan Čolak došao je do zaključka da latinični prepis ove pesme nije autograf Alekse Šantića, te da ćirilični tekst odražava pesnikovu poslednju volju, čime je razrešena i nedoumica oko tačnog oblika naslova i pojedinih stihova. Zaključno poglavlje monografije „Različita čitanja autografa ’Sa Brankovoga brega’” predstavlja poređenje oblika u kojem je pesma „Sa Brankovoga brega” objavljena u „Brankovom broju” Nove Evrope, 21. januara 1924. godine, u časopisu Venac (ur. Jeremija Živanović) 1924. godine, u trećem tomu Šantićevih Celokupnih dela 1928. godine (prir. Vladimir Thorović), u drugom tomu Sabranih djela 1957. godine (prir. Vojislav Đurić) i u Izabranim djelima 1972. godine (prir. Branko Milanović). Analizom leksičkih i interpunkcijskih izmena u naslovu i stihovima pesme „Sa Brankovoga brega”, Bojan Čolak zaključio je kako su svi priređivači odstupili i od autografa i od prvog štampanog teksta, bilo da se razlog odstupanja prepoznaje u urednikovom neadekvatnom prepisu ili slagačevom previdu (Živanović), u ugledanju na prethodno štampano izdanje, usvajanjem pogrešnog naslova („Sa bratskoga brega”) i nevelikim leksičkim i pravopisnim intervencijama u tri stiha, ali i značajnim prepoznavanjem prstenaste kompozicije (Thorović), u delimičnom uvažavanju pesnikovog autografa, ali i pogrešnom čitanju stihova/slobodnijem odnosu prema tuđem tekstu (Đurić), ili, pak, u preteranom poverenju u rad prethodnikâ, uz preuzimanje njihovih pogrešaka (Milanović), da bi istakao činjenicu da ova pesma ni u jednom izdanju nije štampana u ispravnom obliku (izuzev faksimila u Novoj Evropi), tako da je monografija Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića, zapravo, prvo izdanje u kojem je Šantićeva poslednja za života objavljena pesma publikovana u konačnom, tačnom vidu, u kojem je uvažen njen osnovni tekst (do kojeg se došlo pažljivom tekstološkom analizom), što je sve, pored tumačenja datih u drugom segmentu monografije, ilustrovano donošenjem otkucanog teksta svih dosadašnjih, pomenutih i upoređenih varijanata ovog ostvarenja, uz propratne „Priloge” (skenirane autografe pesme „Sa Brankovoga brega” i pisama), koji potvrđuju u analizi iznete tvrdnje.
Uprkos tome što je u uvodnom tekstu „Opis istraživanja i problemsko područje” određena kao „početak autorovog sistematskog proučavanja poezije jednog od najvoljenijih srpskih pesnika”, monografija Poetička i tekstološka čitanja poezije Alekse Šantića Bojana Čolaka metodološki je promišljeno i sistematično sprovedeno tumačenje kako poetičkih odlika (posebno transformacija poetičkih modela i statusa lirskog subjekta) poezije Alekse Šantića, tako i tekstoloških pitanja vezanih za njeno razumevanje. Iako više podrazumevana i uvažena nego u rukopisu i svim izdanjima detaljno proučena, poezija Alekse Šantića, sa prvom monografijom iz oblasti nauke o književnosti, na srpskom jeziku, u celosti posvećenoj ovom pesniku, biva prepoznata kao značajna književna činjenica i podsticajan predložak za nova istraživanja.
Milica V. Ćuković