Simo Matavulj, autor stotinak pripovedaka, dva romana, nekoliko spisa memoarske i putopisne vrste, dve drame, književnih ogleda, prevoda sa francuskog i italijanskog jezika, pripadnik epohe realizma, rođen je u Šibeniku 31.avgusta/12.septembra 1852.godine. Bio je jedno od petoro deca šibenskog trgovca Stevana Matavulja i Simeune Matavulj. U Šibeniku je završio osnovnu školu i nižu gimnaziju,na italijanskom i srpskom jeziku.
Nakon što mu je otac umro,majka ga šalje u manastir Krupu, kodstrica,igumana Serafima gde ostaje četiri godine.No,njega to ne interesuje, ne pokazuje volju za manastirskim životom, već odlazi u Zadar gde će završiti učiteljsku školu, 1871.godine.Voleo je svoj rodni grad Šibenik iako je smatrao da ima „mnogo čega suvišnog, nesuvremenog“aisto tako i Zadar, uopšte dalmatinsko primorje, Zagoru, koje je dobro upoznao, prvo kao đak u manastiru, kasnije na školovanju i učiteljskoj službi po unutrašnjosti Dalmacije. Svi ti krajevi bili su inspiracija za njegove pripovetke, drame, romane kao i oni krajevi u kojima ćedocnije boraviti, između ostalog osam godinakao nastavnik italijanskog jezika u Pomorskoj školi uHerceg Novom.Zbog učešća u Bokeljskom ustanku 1881.godine odlazi uCrnu Goru gde je obavljao razne dužnosti; bio profesor francuskog jezika u gimnaziji, pa nadzornik škola, vaspitač kneževe dece. Zatim stiže do Srbije gde je prvo boravio kraće, 1887.godine,vratio se nakratko u Crnu Goru, no nije bio dobro dočekan,pa potom odlazi u Zaječar gde je bio profesor gimnazije. U Beogradu se skrasioza stalno od 1889.godine Prvo je bio nastavnik u gimnaziji, a potom činovnik u Presbirou. Posle ženidbe bogatom udovicomživeo je kao slobodan pisac.Dok je službovao u Crnoj Gori kao vođa i pratilac mladića koji su krenuli na školovanje u Pariz, boravio je nekoliko meseci u tom gradu usavršavajući svoje znanje francuskog jezika i književnosti.Krećući se od rane mladosti po raznim krajevima, upoznajući ljude i običaje kao i specifičnosti jezika u njima, pored oficijelnog obrazovanja stekao je kako i sam kaže „neobično poznavanje narodne frazeologije i obilje sinonima što je njegovo pripovedanje činilo izuzetno jezički bogatim i raznovrsnim u okviru jezika koji se razume kako u Dalmaciji, tako i u Crnoj Gori, Srbiji, Hrvatskoj, uprkos razlikama, nijansama i samosvojnostima vezanim za svako od tih podneblja. Simu Matavulja Ivo Andrić je smatrao „majstorom pripovedačem“i to jedinstvenim, jer je „proširio geografsku osnovicu srpske pripovetke“.
Zahvaljujući stalnom usavršavanju, čitanju, Simo Matavulj je važio za jednog od najobrazovanijih pisaca svoga doba na koga su uticale italijanska i francuska književnost, pre svih, Mopasan. Seoske teme supreovladavale u književnosti tog doba, a Matavulj koji je plenio bogatstvom i raznovrsnošću jezika i leksike, uveo je u ondašnju književnost kao temugradski život, bez patetike,bez žala za nekadašnjim vremenima.O njemu kao posebnom pripovedaču, Jovan Skerlić je primetio daje svoje književne drugove„nadmašio književnom kulturom,vznanjem književnog zanata“, zaključivši da Simo Matavulj, poslednji predstavnik klasičnog realizma u „srpskoj književnosti vrlo lepo predstavlja evropskog pisca“. Simo Matavulj je bio počasni član Matice srpske, član SANU i prvi predsednik u tri mandata Srpskog književničkog društva koje je osnovano 1905. godine.
Umro je iznenada, 20. februara 1908.godine od moždane kapi dok je žurio da održi govor povodom smrti Milovana Glišića, ispred Narodnog pozorišta u Beogradu. Prethodno je sačinio testament u kome je izričito zahtevao da bude sahranjen bez pompe, larme, bez muzike, bez venaca, bez silnih popova, bez spomenika, bez parastosa, diskretno i otmeno“. Sahranjen je u običnoj humcina Novom groblju, na uzvišici iza crkve Sv. Nikole. Docnije, po želji njegove supruge, njegovo telo premešteno je u raskošnu grobnicu od belog mermera s reljefom Bogorodice i rečima „Presveta Bogorodice spasi nas“, rad ondašnjeg uglednog vajara Đorđa Jovanovića.
Smrt Sime Matavulja doživljena je kao veliki gubitak.Na zdanjima Srpske kraljevske akademije i Narodnog pozorišta istaknute su crne zastave, a u Matici srpskoj o Simi Matavulju je govorio njegov prijatelj Laza Kostić.U ondašnjim jugoslovenskim novinama, šibenskim, mostarskim, zagrebačkim, dubrovačkim, sarajevskim i mnogim drugim, objavljeni su brojni tekstovi posvećeni pripovedaču, romanopiscu, akademiku, nosiocu Danilovog, Takovskog i Ordena Svetog Save.U svim južnoslovenskim krajevima je obeležen odlazak pisca koji je jednako pripadao kako kraju u kome je rođen, tako i predelima u kojima je živeo jer je u svojim pripovetkama ovekovečio sve te sredine i ljude.
Simo Matavulj je svoju prvu pesmu„Noć uoči Ivanje“ objavio u zadarskom Novom listu 1873. Prvi prozni pokušaj,„Naši prosjaci“ sedam godina kasnije, 1880.objavio je u Srpskom listu koji je te godine i pokrenut i čiji saradnik je bio. Sarađivao je i u hrvatskim listovima, ali tek kada mu je objavljena u crnogorskom listu pripovetka „Miloš od Pocerja“ (1883), kasnije prerađena, čemu je inače bio sklon,pod naslovom „Novo oružje“ (1890), uočavaju se odlike njegovog pripovedačkog umeća. Građu za tu pripovetku pronašao je u crnogorskoj sredini gde je „utekao“ i pronašao utočište posle dešavanja u Boki Kotorskoj. Ta pripovetka se smatra početkomkontinuiranog književnog rada Sime Matavulja. Za dvadesetak godina aktivnog stvaralačkog rada objavio je nekoliko zbirki pripovedaka: Iz Crne gore i Primorja(dve knjige, 1888, 1889), potom sledi u izdanju Matice hrvatske knjiga Iz primorskog života (1890),Sa Jadrana (1891),Iz beogradskog života (1891),Izraznijeh krajeva (1993),Primorska obličja (1993), Tri pripovetke (1899), Sa mora i planina (1901),Beogradske priče (1902),Život (1904),Nemirne duše (1908). Izvesne pripovetke poput „Novog oružja“ (Beograd, 1890), „Na pragu drugog života“ (Karlovci, 1899),„Pošljednji vitezovi“ (Mostar, 1903), „Car Dukljanin“ (Mostar, 1906), objavljene su kao posebne knjige, kao i njegov popularni spis Boka i Bokelji.
Pored pripovedaka Sima Matavulj je autor romana, velike „pripovjetke iz crnogorskog života“Uskok (1892, 1902) i Bakonja fra-Brne(tri izdanja, u Beogradu,1892, 1893, u Subotici1897. latinično).Sima Matavulj je pisao i dramske tekstove, a najuspešniji komad Zavjet, drama iz dubrovačkog života odigrana je 1896. godine u Narodnom pozorištu, kao i komadNa slavi, koji je igran u istom pozorištu 1904.godine.Zanimljive su i autobiografske Bilješke jednog pisca (1898-1903) objavljivane u Letopisu matice srpske.U spisu Deset godina u Mavritaniji pisao jen o svojim uspomenama naboravak u Crnoj Gori, kao i o putovanjima po južnoj Francuskoj, Alžiru, Levantu, Severnom moru.
Kako je osnovnu školu učio paraleno na italijanskom i na srpskom jeziku, a kasnije naučio i francuski, Sima Matavulj se bavio i prevođenjem. Preveo je između ostalog:Na vodi svog omiljenog noveliste, Mopasana 1893.godine, zatim zbirku bajki Vilina knjiga(u Beogradu 1894). Potom su usledili prevodi: Senovita kuća Čarlsa Dikensa (1893), Zimske priče (1894) Vogija, San (1906) E. Zole, Molijerovog Pučanina kod vlastelina i Mizantropa(1906) uz još neke italijanske pripovedače i dramske pisce.
Simo Matavulj ponikao je u čakavsko-ikavskoj sredini punoj talijanizama; uveo je u srpsku pripovetku više područja: zavičajni, primorski, Boku, crnogorske gorštake, beogradsku sredinu. Smatra se da su roman Bakonja fra-Brne(1892), kao i pripovetke „Povereta“, „Pilipenda“, „Bodulica“njegova najuspešnija ostvarenja kojima je sebi obezbedio najistaknutije mesto među proznim piscima svog vremena. Najugledniji časopis tog doba,Srpski književnik glasnik,započeo je svoje izlaženje objavljivanjem Matavuljeve „Poverete“ na prvim stranama.
Matavuljeve pripovetke iz crnogorskog života pisane po ugledu na Stjepana Mitrova Ljubišu i Vuka Vrčevića po svom izrazu u početku su romantično oblikovane. Ta činjenica uzrokovana je njegovom pripadnošću i neposrednoj blizini cetinjskog dvoru na kome sui u to vreme bile aktuelne ideje o modernizaciji države. Nakon tih prvih proznih, ponekad naručenih tekstovastvari se menjaju i pisac počinje kritički da se, čak satirično, odnosi prema crnogorskoj stvarnosti, ne idealizujući patrijarhalne odnose, ne glorifikujući crnogorsko čojstvo i junaštvo. Uviđa socijalno-ekonomske odnose u crnogorskom društvu i potresnim slikama prikazuje siromaštvo ondašnjeg življa koje odlazi u svet trbuhom za kruhom.U tu grupu pripovedaka mogu se ubrojati „Sveta osveta“, „Učini kao Strahinjić“, „Stotinar“ i naravnoDeset godina u Mavritaniji.Socijalno-ekonomski odnosi, beda i jad siromaha naročito su potresni u „Stotinaru“i„Seobama“, socijalna nota realističke slike života običnih ljudi ove pripovetke po umetničkim vrednostima približava se onima iz dalmatinskog perioda koje se smatraju najuspelijim i najboljim u njegovom celokupnom opusu.
Pripovetke iz dalmatinskog, po Matavulju, primorskog života, nastale iz uspomena na detinjstvo, kasnije kada su pisane, obogaćene su spoznajama zrelih godina i uvida, obuhvataju područje Boke, Dubrovnika, severni Jadran i u njima je prikazao gotovo sve društvene sredine. Pre svega male ljude, propale plemiće, trgovce, iseljenike, fratre, nadničare, pomorce, seljake, intelektualce, ratnike, pečalbare i druge, kao i događaje u kojima su zatečeni i koji određuju njihovedramatične sudbine.Najupečatljivije iz tog Matavuljevog primorskog opusasu pripovetke: „Povareta“, „Pilipenda“, „Našljedstvo“, „Bodulica“, „Pošljednji vitezovi“, „Novi svijet u starom Rozopeku“, „Oškopac“, „Bila“...
Pripovetke koje su tematski vezane za Beograd uglavnom su mračne i prikazuju društveni i moralni život beogradske buržoazije,ali i sudbinu došljaka, sa mnoštvom naturalističkih scena, u njima nema humora onako spontanog kao u pripovetkama koje su vezane za primorje. Prema Beogradskim pričamakoje je napisao u poslednjih devet godina života, Mirko Kovač je adaptirao šest televizijskig drama, između ostalih i „Vlajkovu tajnu“,priču o brizi i ljubavi koju usamljeni činovnik posvećuje jednom napuštenom i bolesnom detetu dajući tako smisao svom jednoličnom životu.
Romani Sime Matavulja Uskok (1885) i Bakonja fra-Brne (1892) oprečno su ocenjeni, za prvi, književni kritičari i istoričari kažu da „nemaliterarnu vrednost“,dok je drugi ocenjen kao vrhunsko delo srpskog realizma. U Bakonji fra-Brnekoje se smatra Matavuljevim najznačajnijim delomon opisuje siromašno i primitivno dalmatinsko selo i samostan Visovac.Prateći u priči životni put seoskog deteta koje postaje fratar, a i sam je imao iskustva kao dečak dok je boravio kod svog strica igumana u Krupi, polazeći od socijalne osnove, gradi lik Bakonje istovremeno slikajući uticaj sredine na njegov karakter.Pisac primenjuje tipično realistički postupak, kako u slikanju glavnog junaka tako i ostalih likova.Prikazujući konflikt dve sredine, seoske i samostanske, slika života i razvoja Bakonjina biva potpuna. Seosku sredinu prikazuje sa naklonošću i humorom, bez obzira što je odlikuje i primitivnost, grubost i lukavstvo.Radnja romana odvija se oko 1870.godine.
Kratka priča Sime Matavulja „Sinovi“(1903), od samog početka govori o smrtnoj kazni koja se izvršava u Crnojevića Rijeci. Matavulj opisuje poslednje trenutke života dvojice osuđenika na smrtnu kaznu, ali i sve ostale aktere tog dešavanja, šturo, precizno, kroz dijaloge koji su izraz dramatičnosti, precizno slikajući i sa nekom vrstom ironije i prezira gomilu koja hrli da prisustvuje tom događaju, relativizujući zločin koji su oni počinili, spremni da sabraći pripišu i junačke osobine. Jedan od osuđenika, tipično,u očekivanju pomilovanja od Gospodara, poziva se na svoje ratne zasluge, na sina „pile od sokola“. Drugi, mlađi želi da se sve to što pre svrši, ne želi da vidi majku koja je došla da mu saopšti da je dobio sina.Sve okolo, stražari, baba koja na tremu poslužuje rakiju, dovikivanje, stražari slika je jedne familijarnosti tako tipične za Crnu Goru, malu sredinu.Kao da se ne dešava pogubljenje,već mali igrokaz, kao da niko sem jednog od junaka ove priče ne vidi svu tragediju počinjenog zločina, a ni tragediju kazne koja je zločin,začarani krug u kome nema radosnih vesti.
