Nacionalizam, mit i država u Rusiji i Srbiji

01.02.21

Tokovi istorije

Završetak Hladnog rata i okončanje bipolarne podele sveta sa sobom su doneli i nestanak dve višenacionalne države, Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, u kojima su tokom nekoliko decenija čvrsto vladali komunistički režimi sa sličnim etnofederalističkim sistemom državne organizacije, uspostavljenim najpre radi onemogućavanja hegemonije dominantnog naroda u jednoj višenacionalnoj zemlji. Uprkos ovim zajedničkim karakteristikama, ishod njihovog raspada bio je potpuno drugačiji – u toku iste godine došlo je do mirne dezintegracije Sovjetskog Saveza i do brutalnog ratnog raspada socijalističke Jugoslavije. Različiti istraživači su tokom proteklih godina pokušavali da objasne zbog čega su se procesi raspada na ovakav način odvijali, dok je u svojoj najnovijoj studiji sociolog Veljko Vujačić pokušao da prikaže najznačajnije dosadašnje radove koji su se bavili ovom temom, ali i da znatno produbi analizu svih relevantnih uzroka u vezi sa raspadom jugoslovenske i sovjetske države.
Delo je podeljeno na Uvod (str. 17–27), pet poglavlja, Zaključak (345–363) i Postskript (365–379). Uvod i prve dve glave („Rusi i Srbi u raspadu SSSR i Jugoslavije: osnove poređenja i alternativna objašnjenja“ i „Države, nacije i nacionalizam: jedno veberovsko viđenje“) bave se teorijskim uvodom i predstavljanjem metodologije na osnovu kojih se pristupilo objašnjenju uzroka različitog načina raspada dve zemlje i ulogom ruskog i srpskog nacionalizma u ovim procesima. Autor na početku ističe da su raniji radovi koji su se direktno ili delimično bavili ovom temom (Bari Pozen, Valeri Bans, Mark Bajsinger, V. P. Ganjon i drugi) kao ključna objašnjenja navodili realpolitičke kalkulacije, institucionalne uzroke i to što su lideri instrumentalno manipulisali nacionalizmom. Ovakva viđenja Vujačić smatra važnim, ali nepotpunim, te je nastojao da u svom radu ove argumente dopuni dubljom kulturno-istorijskom analizom i proučavanjem intelektualaca koji su igrali dominanatnu ulogu u obrazovanju nacionalnih ideologija u Rusiji i Srbiji. Izdvajanjem Maksa Vebera kao autora čije je objašnjenje fenomena nacije i nacionalizma smatrao najadekvatnijim za analizu srpskog i ruskog slučaja, Vujačić je napravio izvesni presedan ostavljajući često po strani druge značajnije teoretičare navedenih pojava (Antonija Smita, Ernesta Gelnera, Benedikta Andresona, Džona Armstronga). Veberovu teoriju i definiciju nacije kao „zajednice združenih sećanja i zajedničke političke sudbine“ autor je dopunio zaključkom o tome da u jednom društvu paralelno može postojati više tipova nacionalizma (etnički, građanski, državni), što se, po njegovom mišljenju, dogodilo na primeru Srbije i Rusije.
Treće poglavlje nosi naziv „Imperija, država i nacija u Rusiji i Srbiji“ i bavi se odnosom između države i naroda, kao i procesom izgradnje nacije u periodu od ranog modernog doba do Prvog svetskog rata. Autor na ovom mestu naglašava da je upravo tokom ovih vekova došlo do dijametralno suprotnog razvoja odnosa između države (vladara), sa jedne strane, i naroda i kulturne nacionalne elite, sa druge strane. Od vremena Petra Velikog modernizaciju Ruske imperije pratilo je sistematsko jačanje represije prema seljaštvu i sve dublji jaz između različitih društvenih slojeva, što je od 19. veka (u vreme rađanja nacija) dovelo do negativne identifikacije kulturne elite (zapadnjaka, narodnjaka, slovenofila) i nižih slojeva sa državom, koja je viđena u njihovim očima gotovo isključivo kao „tuđinski“ i „tlačiteljski“ entitet. Sa druge strane, u istoj epohi kod srpskog naroda nije bilo nikakvog istovremenog razvoja imperije i nacionalne ideje. Sećanje na srednjovekovnu državu, gajeno najviše kroz kosovski mit, u velikoj meri je inspirisalo učesnike Prvog i Drugog srpskog ustanka i trasiralo njihov put u 19. veku u procesu osamostaljivanja od Osmanskog carstva i izgradnje samostalne nacionalne države. Elite u povoju i najveći deo stanovništva su vladare podržavali u ovim namerama, dok se posebna privrženost državi kod inteligencije i političkih stranaka u nastajanju ogledala i u naporima za ograničavanje moći kneza/kralja i u razvoju širih demokratskih procesa. Ovakav različit razvoj bitno je odredio karakter odnosa između države, naroda i inteligencije u Srbiji i Rusiji, koji će se zadržati i u periodu posle 1918. godine.
Poslednje dve glave bave se odnosom između nacionalizma i komunizma, kao i posebnom ulogom koju su ruska i srpska književnost odigrale u nacionalnoj mobilizaciji u komunističkom periodu i neposredno pred raspad države. Stvaranje jugoslovenske države nije promenilo dotadašnji odnos pozitivne identifikacije srpskog naroda i obrazovane elite sa državom, što je najviše bilo primetno tokom svetskih ratova i kroz većinsku opredeljenost srpskog društva za zajedničku državu sa drugim jugoslovenskim narodima (bilo u borbi za monarhističku ili socijalističku Jugoslaviju). Vujačić posebno primećuje da je do preispitivanja srpskog opredeljenja za jugoslovenstvo dolazilo najčešće tokom kriza i perioda (kon)federalizacije zemlje (kasne 30-te i rane 70-te godine), kako zbog razvoja nacionalizma u sopstvenim redovima tako i zbog jačanja nacionalizama drugih naroda i njihove težnje za odvajanjem, ali i usled shvatanja da te nacije ne dele jednaki osećaj privrženosti prema Jugoslaviji kao Srbi. U ruskom slučaju nije bilo razvoja ove vrste. Kao kontrast srpskom slučaju, autor argumentovano izlaže način na koji je kod Rusa dodatno učvršćen pogled na državu kao „tlačitelja“ u vreme staljinizma, uprkos tome što su Oktobarska revolucija i njene ideje isprva nudile perspektivu smanjenja dotadašnjeg dubokog jaza između države i društva. Ni proces destaljinizacije tokom 50-ih niti Gorbačovljeve reforme suštinski nisu mogle izmeniti ovakvu sliku. Kao važnu zajedničku karakteristiku Srbije i Rusije, autor u poslednjem poglavlju pažljivo analizira ulogu književnih disidenata koji su na različite načine doprineli rušenju važnih kolektivnih mitova koji su bili ugrađeni u temelje SSSR-a i SFRJ (Ana Ahmatova, Aleksandar Solženjicin, Vasiilij Grosman, Dobrica Ćosić, Vuk Drašković, Danko Popović).
Ono što izdvaja Vujačićev pristup u analizi uzroka raspada dve zemlje jeste insistiranje na važnosti identifikacije kulturnih i nacionalnih elita sa državom. Ta identifikacija je u ovoj studiji istaknuta kao ključna za razumevanje dijametralno suprotnih odnosa inteligencije i društva prema saveznoj državi. Takvim pristupom, uz analizu i ostalih važnih faktora neophodnih za razumevanje dezintegracije ovih država, autor je uspešno objasnio zbog čega su se ruske elite na čelu s predsednikom Jeljcinom odlučile da u savezu sa nacionalnim prvacima drugih naroda deluju protiv „moskovskog represivnog centra“ i time praktično odustanu od države u kojoj su Rusi bili najbrojniji narod. Navedena analiza adekvatno je pokazala i da su suprotstavljene identifikacije elita i naroda sa državom u jugoslovenskom slučaju (najpre pozitivna u srpskom i negativna u hrvatskom slučaju) činile nemogućim bilo kakav konsenzus nalik na onaj u SSSR-u, što je i doprinelo krvavom kraju socijalističke Jugoslavije.
Dimitrije Matić

17.11.19 Peščanik

Uprkos brojnosti (jugoslovenske i srpske) „akademske dijaspore“, radovi njenih pripadnika – osim u slučaju nedavnog domišljatog „otkrića“ kako mogu biti iskorišćeni u popravljanju međunarodnog statusa Beogradskog univerziteta – po pravilu ne nailaze na ozbiljniju recepciju u ovdašnjoj javnosti. Kao što to ilustruje primer knjige Veljka Vujačića Sociologija nacionalizma (Službeni glasnik, 2013) njihova (ne)dostupnost u prevodu na srpski jezik nije od presudnog značaja za objašnjenje uobičajene prakse ignorisanja onoga što je Hercen nazivao „Pogledom s druge obale“. Ne ulazeći ovde u tumačenje brojnih razloga za izostanak pažnje postignućima onih koji rade izvan institucionalnih okvira „domaće nauke“, nadam se da će prevod Vujačićeve knjige posvećene istraživanju „dubljih uzroka raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije“ izbeći sudbinu njegove prethodne knjige, te da će zainteresovati znatno širi krug čitalaca. Ova nada ne počiva samo na uvidu da je reč o knjizi koja je, posle engleskog izdanja u Kembridžu, pozitivno ocenjena u nizu prikaza objavljenih u uglednim naučnim časopisima,1 kao ni na činjenici da je, pored srpskog, nedavno prevedena i na ruski jezik. Moje očekivanje zasniva se na uverenju da pojava njenog srpskog izdanja – pored uže stručnog i teorijskog-metodološkog – ima i znatno opštiji, društveni i kulturni značaj.

Pomenuti širi značaj vidim u činjenici da, po mom sudu, postoji lako uočljiva asimetrija između našeg znanja o Rusiji s jedne, i popularnog i društveno uticajnog uverenja o bliskosti, „vekovnom bratstvu“ i „duhovnoj srodnosti“ Rusa i Srba, s druge strane. Danas se ovo uverenje često formuliše u različitim narativnim žanrovima – od (neo)slovenofilske političke publicistike i bogoslovsko-filozofskih radova, sve do „kafanske geopolitike“ i političke analitike praćene hvalospevima snažno personalizovanim nosiocima vlasti u obe zemlje. Pojava i, nadam se, buduća čitalačka recepcija ove knjige može doprineti smanjenju pomenute asimetrije jer nam u njoj Vujačić daje teorijski kompleksnu interpretaciju ruskog i srpskog istorijskog iskustva, te jednu naglašeno racionalnu rekonstrukciju i tumačenje onih tokova istorijskog procesa dugog trajanja koji su bitno uticali na različite ishode raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Upravo autorov komparativni istorijsko-sociološki pristup objašnjenju raspada dve socijalističke federacije predstavlja ključnu karakteristiku koja ovu knjigu u užem, stručno-teorijskom pogledu izdvaja iz već čitave biblioteke knjiga i studija posvećenih uglavnom analizima sovjetskog ili jugoslovenskog „slučaja“. Stoga, iz ovdašnje perspektive razumljiva dominacija usredsređenosti na „sopstveno dvorište“ ovom knjigom dobija korektiv nudeći čitaocu uporednu analizu dinamike raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, kao i teorijski obrazloženo i metodološki čvrsto zasnovano razmatranje sličnosti i razlika u procesima izgradnje dve nacije i njihovih država. Rečju, svojim komparativnim pristupom Vujačić dovodi u pitanje raširenu „tezu o izuzetnosti“ ruskog (sovjetskog) ili srpskog (jugoslovenskog) istorijskog i političkog razvoja, dok pomoću opšteg analitičkog konstrukta ili „idealnog tipa“, identifikuje, pored zajedničkih osobina, niz njihovih značajnih razlika i specifičnosti.

Pominjanje „idealnog tipa“ vodi nas Veberu koji – osim što se čita u zgradi na Andrićevom vencu gde nadahnjuje predsednika Srbije – predstavlja teorijski okvir i metodološko polazište autorove interpretacije odnosa između nacionalizma, mita i države u Rusiji i Srbiji. Izbegavajući post-strukturalističke teorije i postmodernistički žargon, kao i težnju ka „antopologizaciji“ i istorijskoj dekonstrukciji u proučavanju društvenog života, Vujačić se legitimiše kao svojevrsni „sociološki tradicionalista“ koji ostaje veran klasičnoj, veberovskoj sociologiji. Kako to i sam ističe, „ova knjiga je zasnovana na veberovskom pristupu istorijskoj uzročnosti“, a pored metodološkog pristupa, on deli i Veberovo shvatanje „nacije“ kao osobite statusne grupe, tj. „zajednice združenih sećanja i zajedničke političke sudbine“, zajednice čiji pripadnici dele težnju ka stvaranju sopstvene države. Upuštajući se u rekonstrukciju rasutih fragmenata Veberovog određenja koncepta „nacije“ i dopunjujući ih uvidima Lije Grinfild o ulozi koju „resantiman“ ima u širenju i mutaciji tog koncepta na Istoku, Vujačić ubedljivo demonstrira njegovu heurističku plodnost u razumevanju ruske/sovjetske i srpske/jugoslovenske istorije. U oba slučaja, jasno je da „nacionalna država“ kao idealni tip u kome se, na različite načine, stapaju elementi kulturne nacionalne solidarnosti i afektivnog zajedništva (tradicionalnog Gemeinshafta) sa „državom“ kao veštačkom, racionalnom političkom tvorevinom (plodom modernog Geselshchafta), nije bio ostvaren ni u imperijalnoj Rusiji, ni u međuratnoj Jugoslaviji. Dok je prva počivala na samodržavlju i dinastičkoj lojalnosti podanika, u drugoj je „država“, posle neuspeha u konstituisanju jugoslovenske nacije, bila politički okvir za niz ranije formiranih partikularno-nacionalnih identiteta. Posle revolucija u obe zemlje stvorene su etno-teritorijalne federacije u kojima su „titularne nacije“ bile vlasnici (republičke) državnosti, dok je centralizovana komunistička partija bila garant i čuvar jedinstva savezne države. Zasnovane na ideologiji, krajem osamdesetih godina prošlog veka obe ove države su krizom te ideologije i opadanjem integrativnih kapaciteta komunističke partije bile suočene sa nužnošću promene svoje legitimacione formule. Neuspeh sovjetske „perestrojke“ i brojnih jugoslovenskih (privrednih i društvenih) reformi, finalizovan je urušavanjem obe socijalističke federacije, ali je njihov raspad imao potpuno različite forme – mirno, dogovorno „razdruživanje“ u Sovjetskom Savezu, nasuprot ratnoj, krvavoj agoniji bivše Jugoslavije.

Pitanje zašto su dve višenacionalne komunističke federacije koje su nastale u autohtonim revolucijama i imale sličnu institucionalno-političku infrastrukturu završile svoje postojanje na ovako oprečne načine, predstavlja ključnu zagonetku koju svojom knjigom pokušava da odgonetne Veljko Vujačić. U traganju za odgovorom na ovo pitanje on polazi od ocene da su i Rusi i Srbi kao dve većinske, „dominantne nacije“ imali odlučujuću ulogu u dinamici i raspadu Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Ne sporeći značaj i snagu „perifernih nacionalizama“ u drami raspada, on ipak ruske i srpske političke i intelektualne elite smatra glavnim akterima koji su svojim reakcijama – svojim činjenjem i nečinjenjem – odredili glavni tok radnje. Ali, dok su ruske elite ne samo pristale, već i same inicirale raspad Sovjetskog Saveza po postojećim administrativnim granicama, srpske su, po cenu rata i ekonomskog propadanja, optirale za njihovu promenu. U objašnjenju ovih dijametralno suprotnih ishoda teško da su nam teorije racionalnog izbora od velike pomoći, dok isticanje presudne uloge personalnog faktora (ličnosti političkih vođa), kao i interesnih grupa koje su političku konjunkturu iskoristile za osvajanje ili održavanje vlasti, olako svodi društvene aktere na pasivne objekte manipulacije, a „nacionalizmu“ dodeljuje puki instrumentalni značaj. Prema Vujačićevom mišljenju, objašnjenje različitih ishoda raspada mora biti multi-kauzalno i zadovoljiti veberovske zahteve „interpretativne adekvatnosti“ u tumačenju dublje motivacije društvenih aktera. Rečju, ako se fokusiramo na interpretaciju motivaciono-afektivnog aspekta društvenog delanja, onda se u karakteru nacionalizma i nacionalističke mobilizacije, kao i istorijskom nasleđu procesa izgradnje nacije i države u Rusiji i Srbiji, mogu tražiti glavni faktori koji su uticali na različite ishode raspada dve države.

Vraćajući se Veberu, upravo određenjem nacije kao zajednice „kolektivnog sećanja“ i „zajedničke političke sudbine“ naglašava se značaj duboko ukorenjenih predstava o ulozi države u društvenom životu, kao i konstitutivnih ili pokretačkih mitova u nacionalnom samorazumevanju. Iako podložni stalnoj reinterpretaciji, ove predstave i mitovi su plod istorije kao procesa „dugog trajanja“. U ruskom slučaju reč je o staroj (hrišćanskoj) ideji „Svete Rusi“ čija je sekularna verzija sačuvana u konceptu „naroda“ koji stoji nasuprot autokratskoj, patrimonijalnoj „državi“ kao nasilnoj, osvajačkoj sili koja vrši „unutrašnju kolonizaciju“ rodne zemlje (rodine). Tokom imperijalne epohe među (slovenofilskim, narodnjačkim i različitim socijalističkim) intelektualnim elitama artikulisane su predstave o „Dve Rusije“ kojima se simbolički označava postojanje jaza između „države“ i „nacije“. Uprkos kratkim periodima nacionalne mobilizacije i identifikacije sa sovjetskom državom, ovaj duboki jaz osnažen je staljinističkom nasilnom modernizacijom, masovnom represijom i uspostavljanjem totalitarne državno-partijske kontrole nad ruskim društvom. Periodi slabljenja te kontrole (Hruščovljevo „otopljavanje“ i Gorbačovljeva „glasnost“) omogućili su da se, pod snažnim uticajem književnog stvaralaštva (Solženjicin, Grosman, pisci „seoske proze“), u kolektivnom pamćenju učvrsti rascep između (ruske) „nacije“ i (sovjetske) „države“. Stoga je „demontaža“ sovjetske države poistovećene sa staljinističkim terorom smatrana nužnom pretpostavkom oslobođenja Rusije od komunističkog režima. Pristanak na poštovanje postojećih republičkih granica izvan kojih je ostalo dvadesetpet miliona (etničkih) Rusa bila je, osim za tada marginalnu „nacionalno-patriotsku“ opoziciju, prihvatljiva cena za izgradnju nove, demokratske Rusije kao „normalne“ države.

Nasuprot tome, srpske političke i intelektualne elite snažno su se identifikovale sa državom, kako onom užom, nastalom u narodnim ustancima, tako i onom širom, jugoslovenskom u oba njena oblika – monarhističkom i komunističkom. Zauzimajući u svojim i tuđim očima status „dominantne nacije“, Srbi su u Jugoslaviji sebe istovremeno smatrali i „vladarima“ i „žrtvama“ – kako je to i za Ruse u Sovjetskom Savezu istakao Hosking.2 Prvi status je bio obrazlagan pozivanjem na srpsku ustaničku, ratno-herojsku prošlost i status Srbije kao Pijemonta u stvaranju Jugoslavije, dok je drugi bio zasnovan na bolnoj svesti o raskoraku između tog statusa i stvarne (političko-ustavne, ekonomske, kulturne) moći u okvirima federalne države. Istorijsko iskustvo i kolektivno pamćenje Drugog svetskog rata snažno je oblikovalo žrtvenu komponentu srpskog identiteta, a mogućnost raspada zajedničke države podstakao je masovnu nacionalističku mobilizaciju. Osnovni pokretački element te mobilizacije predstavljalo je Kosovo – ne samo kao politički i društveni problem, već i kao okosnica srpskog „pokretačkog mita“ koji u sebi sažima kako žrtveni, tako i herojski karakter nacije. Rečju, visok stepen identifikovanja Srba sa državom je u kontekstu produžene krize Jugoslavije rezultovao reaktivnim, partikularističkim nacionalizmom koji je – pozivajući se na pravo „samoopredeljenja naroda“ a ne republika – vodio formulisanju zahteva za promenom postojećih administrativnih granica kako bi se većina Srba, i posle nestanka Jugoslavije, našla u okvirima „jedne države“.

Ovo nije prilika za detaljnije razmatranje tematskog i teorijskog sadržaja knjige, kao ni strukture i koherencije Vujačićeve argumentacije. Čvrst sklop te argumentacije otežava imanentnu kritiku, ali je doveden u pitanje zaokretom ruske politike u pravcu „sakupljanja ruskih zemalja“, tj. političkim obrtom koji je usledio neposredno pre pojave engleskog izdanja Vujačićeve knjige. Naime, ruska aneksija Krima i oružani sukobi u Donbasu stavili su na ozbiljnu probu tezu o trajnosti i nekontingentnom karakteru prihvatanja postsovjetskih granica, ne samo u redovima ruske političke elite, već i širokih društvenih slojeva koji su sa entuzijazmom podržali novo „rusko proleće“. Stoga je Vujačić u osnovnom tekstu knjige dodao „Post skriptum“ u kome je ukazao na „protejski karakter nacionalizma“ koji s promenama društveno-istorijskog konteksta menja svoj lik na načine koje nijedna teorija ne može sa sigurnošći predvideti. Ne menjajući svoju (istorijsko-sociološku) interpretaciju sovjetskog i jugoslovenskog raspada, Vujačić je s pravom zaključio da analiza savremenog perioda Putinove vladavine ne zahteva dodatak postojećoj, već pisanje posebne, nove knjige. Rečju, dilema na koju su devedesetih godina srpske i ruske političke elite različito odgovorile i koja je opisana poznatom metaforom o Sovjetskom Savezu kao komunalki, ili zajedničkom stanu, ostaje i dalje otvorena. Naime, posle temeljne „rekonstrukcije“ tog stana u niz odvojenih, zasebnih stanova, Rusi su se, prema autoru te metafore Juriju Sljoskinu, suočili sa dilemom: „Treba li da pokušaju da povrate svoje stvari? Da li da sruše zidove? Da ukinu snabdevanje gasom? Ili, da svoj ‘životni prostor’ konačno pretvore u pravi stan?”3 Dugim odlaganjem ili neuspehom u poslovima uređenja „pravog stana“, u Rusiji i Srbiji se periodično podstiče težnja ka „rušenju zidova“, udružena sa verom u novo „proleće naroda“. Ali, da završim proročkom opomenom Maksa Vebera koju je on pre jednog veka uputio svojim studentima: „Pred nama se ne nalazi cvetanje leta, nego najpre polarna noć sa ledenim mrakom i oštrinom, bez obzira koja grupa formalno pobedila“.4 Bojim se da ove Veberove reči ni danas nisu izgubile na aktuelnosti.

MILAN SUBOTIĆ