Iskustva prošlosti

Odnos između arheologije i prirodnih nauka u proteklih 150 godina se menjao, jer se radikalno menjala i definicija arheologije i redosled i značaj tih promena će biti prikazani u ovom radu. U konstituisanju arheologije kao humanističke nauke bitno su uticale i prirodne nauke: geologija, paleontologija i biologija. U drugoj polovini XIX veka istorija je stupila u prvi plan i arheologija se svrstava u tzv. duhovne nauke, a primena prirodnih nauka u arheologiji postaje marginalna. Tek od pedesetih godina XX veka nastaju radikalne promene između arheologije i prirodnih nauka, jer se sve više ističu ekonomski faktori i prirodno okruženje čoveka. Naročito u anglosaksonskom svetu nastaju instituti i laboratorije u kojima uporedo rade arheolozi i prirodnjaci raznih profesija. Dobijaju se rezultati mnogobrojnih analiza koji često predstavljaju nezaobilazne podatke uz arheološke monografije, ali bez daljeg objašnjenja. Stvarni preporod u odnosu arheologije i prirodnih nauka nastupiće kada se rezultati prirodnih nauka shvate kao pouzdani putokaz za otkrivanje stvaralačkih snaga koje deluju u svim vidovima ljudskog stvaralaštva i ponašanja.
Otkad je sredinom XIX veka zasnovana kao posebna humanistička naučna disciplina, arheologija je u tesnoj sprezi sa prirodnim naukama. Ta sprega se od prvog trenutka pokazala ne samo neophodnom već i obostrano korisnom, usled čega je vremenom dobijala sve više u značaju tako da je danas nezamisliv bilo koji ozbiljni terenski ili teorijski arheološki poduhvat bez učešća tima stručnjaka za prirodne nauke. Važno je, međutim, istaći da se u proteklih 150 godina karakter odnosa između arheologije i prirodnih nauka u nekoliko mahova radikalno menjao, jer se radikalno menjala i definicija arheologije, odnosno menjale su se njene ambicije, metodologije i konačni ciljevi. Ovom prilikom usmeriću pažnju upravo na te promene, a ostaviću namerno po strani velike, dragocene i neosporne rezultate nastale iz sprege arheologije i prirodnih nauka, jer su ono dobro poznati.

Arheologija je rođena u krilu humanističkih nauka, posebno istorije, krajem XVIII veka, ali su na njeno konstituisanje kao posebne naučne discipline sredinom XIX veka bitno uticale i prirodne nauke, i to na prvo mesto geologija, paleontologija i biologija. Iz tih razloga je tokom druge polovine XIX veka arheologija zauzimala graničan položaj između humanističkih i prirodnih nauka, s tim što su drevne civilizacije proučavane sa aspekta istorijske nauke, a rana praistorija čovečanstva uglavnom sa aspekta prirodnih nauka. U tom ranom razdoblju svoje istorije arheologija je koristila metodologiju i humanističkih i prirodnih nauka, shodno predmetu istraživanja, te su i velika imena arheologije XIX veka po profesiji bili često geolozi, paleontolozi, antropolozi i biolozi ili istoričari, arhitekte, istoričari umetnosti i lingvisti. Ta situacija je jasno izražena i u našoj arheologiji, u imenima njenih utemeljivača, s jedne strane Pančića, Žujovića i Županića, a s druge - Valtrovića, Ruvarca i Kovačevića. Prožimanje arheologije sa prirodnim naukama bilo je tad bukvalno; u toj najvećoj bliskosti ostvareno je nekoliko velikih otkrića i utvrđeno je nekoliko velikih istina o ranom čovečanstvu, ali je usled raznolikosti metodološkog pristupa osnovni predmet proučavanja - čovek i njegovo stvaralaštvo, tj. kultura - ostao po strani, bez pravog razumevanja i prihvatljivog objašnjenja. Prirodnjaci uključeni u arheološka istraživanja nisu išlo dalje od spoljašnjeg opisa posmatranog fenomena, a humanisti su tad smatrali da su dublja značenja sadržana samo u stvaralaštvu visokoorganizovanih istorijskih civilizacija.

U osamdesetim godinama XIX veka došlo je do oštrog razgraničenja između prirodnih i humanističkih ili, kako su ih tad nazivali, "duhovnih nauka". Zahvaljujući velikim ličnostima kao što su bili Humbolt, Šlegel i Hegel humanističke nauke su postepeno zakrilile prirodne, a istorija je krajem XIX veka stupila u prvi plan i zadobila najveći mogući autoritet. Istorija je za svoje polazište prihvatila čuveni Humboltov transcendentalni filozofski stav da sve ono što deluje u svetskoj istoriji kreće se i u unutrašnjem biću svakog čoveka. Čovek i život - ti nemerljivi i nepredvidivi fenomeni - postali su osnovni predmet duhovnih nauka, a apstraktan, stalan i merljiv sklop prirode prepušten je prirodnim naukama. "Priroda je samo pozornica na kojoj se odigrava istorija", pisao je Diltaj, "a fizički svet je za duhovne nauke samo građa za čitavo područje u kome je duh izrazio svoje svrhe, svoje vrednosti i svoju suštinu... Na toj osnovi uzdiže se stvarnost u koju duhovne nauke sve dublje prodiru pomoću razumevanja duhovnog koji je objektivisano u spoljnom svetu". Tim stavovima istaknuta je razlika između humanističkih i prirodnih nauka, tj. one su međusobno jasno razgraničene. Pri tom razgraničavanju arheologija se odlučno priključila duhovnim naukama; u novonastaloj situaciji ona je izmenila svoje ciljeve, od nauke o rukotvorinama iz davnih vremena, postala je nauka o čoveku stvaraocu, što ima za posledicu da se arheološki artefakta posmatraju prvenstveno kao objektivizacije ljudskog duha, kao predmeti koje je oblikovala svrha i u kojima su se ostvarile određene vrednosti tako da njihovo pravo razumevanje podrazumeva sagledavanje upravo tog duhovnog koje je u njih uneto. Sve što je ostvario čovek u bilo kojem vremenu postaje značajno, jer u svakoj rukotvorini odzvanja čitav opseg života.