Građani ili podanici

01.01.22

Sociološki pregled

Knjiga Građani ili podanici Zorana Stojiljkovića, redovnog profesora političke sociologije na beogradskom Fakultetu političkih nauka, pokušava da odgovori na teška pitanja koja se tiču postojanja cirkularne veze između politike, kulture i društvenog ustrojstva Srbije. Ta veza dovodi do neprekidne reprodukcije podaničke političke kulture, populizma u raznim formama, „mentalne raspolućenosti“ građana, to jest „naroda“, i „političkog meteža“, čije su posledice „ideološka kakofonija“ i neprekidno društveno zaostajanje. Stavljajući pod analitičku lupu veliki broj empirijskih istraživanja nastalih tokom poslednjih desetak godina, autor uspešno teorijski kontekstualizuje probleme na koje nailazi pokazujući, istovremeno, šta su specifičnosti srpskog društva i politike. On pritom ne izostavlja dramatične posledice po čitav postsocijalistički blok, kao ni globalna komešanja i promene koje vode ka stanju postdemokratije u razvijenim zemljama.
Suočen sa gotovo nepremostivim preprekama u uspostavljanju nekog suvislog vida demokratije u našem društvu, autor u „dubini društvenog tkiva“ otkriva razloge neprekidnog traganja za vođama i spasiteljima, kao i u političkim praksama koje tome doprinose. Pokazuje se da nije samo reč o tradicionalnom podaničkom (rajinskom) mentalitetu, mada se knjiga dotiče i tog problema, već o složenom prepletu korumpirane politike, insuficijencije obrazovanja i znanja, udvaračkog populizma osnaženog medijskom propagandom i društvenom nediferenciranošću. Sve to dovodi do skliznuća demokratije u pseudodespotiju, radnika i intelektualaca u prekarijat, jake države u „lukavu, selektivno slabu državu“ (Stojiljković, 2016, str. 147), političke odgovornosti partija i vlada u voluntarizam pojedinaca. Posledice tog nesretnog prepleta jesu neprekidna samoreprodukcija podaništva, pasivizacija građana i obesmišljavanje građanske participacije, atomizacije pojedinaca i rasturanje socijalnog kapitala, čime se sve više ojačavaju korupcija, moć pojedinaca i interesnih (neretko kriminogenih) grupa. Koncentracija moći u rukama odabranih grupa i pojedinaca dovodi do blokade šire građanske participacije, urušavanja demokratskih institucija, personalizacije vlasti i stanja u kojem je bekstvo iz realnosti u svet nametnutih tabloidnih interpretacija i konstrukcija osnovna karakteristika nemoći šireg društva. U takvim okolnostima, celokupno društvo nalazi se neprekidno u stanju iščekivanja boljitka i reda koje može da ponudi snažni pojedinac. Stanje gotovo zastrašujućeg odsustva poverenja ne samo u demokratske institucije već i u mikroinstance društvene organizacije i ekonomskog poretka, predstavlja jedan od najozbiljnijih problema Srbije i prepreku za uspostavljanje kakvog-takvog poretka; u njegovom središtu nalazio bi se građanin čiji razumni izbori doprinose opštoj dobrobiti društva.
Knjiga Zorana Stojiljkovića Građani ili podanici: ogledi o socijalnom kapitalu i političkoj kulturi građana Srbije objašnjava pomenute procese i probleme s tačke gledišta savremenih teorija, što posebno doprinosi tome da aktuelne teme koje se tiču svakog od nas budu osvetljene i interpretirane kompetentno, analitički savesno i akademski ozbiljno. To je štivo napisano sa stavom, istovremeno čitljivo, zanimljivo, ali teorijski čvrsto utemeljeno, analitički minuciozno. Ono će svakako biti nezaobilazna literatura za studente i stručnjake, kao i za širu čitalačku publiku.
Jelena J. Đorđević