01.02.18
Vojnoistorijski glasnik
U poslednjih nekoliko decenija srpska istoriografija dobila je nekoliko značajnih knjiga o istaknutim ličnostima iz srpske istorije. Pored već ranije biografije o Nikoli Pašiću, obrađeno je delovanje i život Slobodana Jovanovića, Dragoljuba Jovanovića, Božidara Markovića, Milana Grola, Dragoljuba Mihajilovića, Zvonka Vučkovića... One su obogatile ne samo ranije dosta zanemaren istoriografski žanr, već su novim uvidima i istraživanjima obogatile i naše znanje, kako o njihovoj ulozi u značajnim događajima, tako i o epohi u kojoj su stvarali.
Njima se ravnopravno pridružuje i knjiga Miloša Timotijevića o Dragiši Vasiću. U pitanju je prva celovita biografija Dragiše Vasića, istaknutog intelektualca prve polovine 20. veka. Na nju se, kao i u slučaju drugih ličnosti, čekalo dugo. Za to postoji više razloga. Navedimo najvažnije. Dragiša Vasić je, posle Drugog svetskog rata, zbog pripadnosti onom delu srpskog građanstva koje se u ratu otvoreno svrstalo uz pokret otpora Draže Mihailovića, bio označen kao izdajnik i kolaboracionista, nosilac „velikosrpstva” i „velikosrpske hegemonije”, a njegova književna dela su, poput dela mnogih drugih srpskih intelektualaca, zabranjena i tako izbrisana iz kulture sećanja generacija. Doduše, bilo je diskretnih pokušaja kulturnih poslenika da se njegovo delo, a time i on sam „rehabilituje” početkom šezdesetih i osamdesetih godina prošlog veka, ali bez uspeha. Svaki takav pokušaj shvaćen je kao mogućnost povampirenja srpskog nacionalizma. Tek sa promenama početkom devedesetih godina 20. veka, uz dosta muke, izašla su Vasićeva odabrana dela u četiri toma, koje je priredio Gojko Tešić. Time je započeo i proces njegovog povratka u okrilje srpske kulture. U isto vreme otvoren je i prostor za objektivnije i racionalnije istraživanje i tumačenje prošlosti i uloge Dragiše Vasića. Ipak treba pomenuti da se, zbog prirode rada i istraživanja, mnogo više uradilo u književnosti nego u istoriografiji. Istoričari su tek uzgredno, u okviru širih istraživanja, doticali delovanje Dragiše Vasića. Obrađeni su tek pojedini segmenti njegovog života i rada; navedimo, primera radi, učešće i rad u Srpskom kulturnom krugu (prof. Ljubodrag Dimić, Nebojša Popovića, prof. Branko Petranović) ili ulogu u Drugom svetskom ratu (Kosta Nikolić, Bojan Dimitrijević). Međutim, bilo je, upravo zbog nedovoljnog ili potpunog nepoznavanja života i rada Dragiše Vasića, i krajnje nekritičkih analiza i tumačenja. Oni su vidljiviji pre u javnosti nego u istoriografiji. Jedni su ga, teško se odvajajući od ranije usvojenih gledišta iz socijalističkog perioda, osporavali, dok su drugi, pre svega pripadnici desnih usmerenja, počeli da ga prihvataju kao deo sopstvenog nasleđa. Prvima je dodatni podstrek davala i činjenica da je srpski nacionalizam označen prilikom raspada jugoslovenske države kao uzrok „svih problema”. Drugi su ga uzdizali zbog četiri načela kojima se rukovodio u periodu sazrevanja (brak, crkva, kralj i Srbija).
Pomenuti razlozi, o kojima govori i autor, bili su podsticaj i izazov da se uhvati u koštac sa jednom tako složenom temom. Tome treba dodati, čini nam se, ne manje važnu konstataciju da je i sama obrada ove teme zahtevala istoričara kakav je Miloš Timotijević, istoričara velike istraživačke snage lepe stručne kulture, velikog znanja i sposobnosti da lako obuhvati velike i kompleksne pojave u hronološki dugim periodima kakva je analiza jedne takve ličnosti poput Dragiše Vasića. Njegov život bio je, kako to istraživači navode, pun protivrečnosti, koje su zbunjivale i njegove savremenike, a i istraživače; s jedne strane, bio je zanesen idejama Dimitrija Tucovića, a s druge, učestvovao u organizaciji Nacionalne omladine pre Prvog svetskog rata, zalagao se za republiku, a borio se i stradao za monarhiju, u dvadesetim godina 20. veka sarađivao je sa komunistima i učestvovao na proslavi prve decenije Oktobarske revolucije, da bi kasnije, posebno u ratu, postao veliki antikomunista i sl. Okrenutost liberalno-demokratskim uzorima Zapada, posebno Francuske i Velike Britanije, pretvorila se u Drugom svetskom ratu u otvoreno protivljenje prema Velikoj Britaniji, koju je smatrao „bezdušnim saveznikom”. Sa desnice su ga optuživali da je levičar, dok su ga levičari doživljavali kao velikog nacionalistu i šovinistu. U pitanju je, nema sumnje, više nego složena i slojevita ličnost. Zato nije čudno što istraživači nisu mogli lako da ga obuhvate i tumače. Pa čak ni da prate neobične zaokrete i putanje njegovog života. Trebalo je u istraživanju i analizi odabrati najbolji put za razumevanje Dragiše Vasića. Miloš Timotijević je pokušao to da uradi preko centralnog problema Vasićevog života i rada, javnog i intelektualnog angažovanja – brige za srpsko nacionalno pitanje, odnosno srpsku nacionalnu ideju.
Rezultati istraživanja su hronološko-problemski koncipirani i izloženi, pored predgovora i uvoda, u osam celina: Nacija i nacionalno pitanje; Srpska nacionalna ideja: stvaranje i širenje; Srpsko građanstvo: porodično, kulturno i političko uporište Dragiše Vasića; Radovi (1912–1920); „Čovek priča posle rata”; Čekajući novi rat (1930–1941); Novi rat (1941–1945); Mir; Intelektualac i rat. Autor je, što je vidljivo i iz naslova celina, Vasićevu biografiju i odnos prema patriotizmu i srpskoj naciji široko zasnovao, ne analizirajući samo vreme njegovog života i rada, već i odnos prema njegovom životu i delu do današnjih dana. U tom okviru prati srpsku nacionalnu ideju, njen sadržaj u vreme Vasićevog života, pitanja i probleme sa kojima se susretao, ali i njihovu aktuelnost u tekućem javnom i stručnom diskursu. U isto vreme autor se ne ustručava da pokrene raspravu i iznese argumentovan stav.
Miloš Timotijević je koristio osoben pristup u analizi Vasićevog odnosa prema srpskom nacionalnoj ideji, za šta je trebalo ne samo mnogo znanja i rada već i intelektualne hrabrosti. Taj pristup se ogleda u shvatanju da Vasićevo viđenje srpske nacionalne ideje treba analizirati i tumačiti ne samo preko političke aktivnosti već i preko njegovog celokupnog života i rada. Važnost dobija i prostor u kojem se Dragiša Vasić rodio i sazrevao (rudničko-takovski kraj), prostor u kojem je živeo ili se pak kretao, kao i ličnosti i događaji vremena u kome je živeo. Poseban značaj imali su njegovi književni i publicistički radovi, koje autor s velikom pažljivošću analizira u objašanjavanju njegovih idejnih i političkih uverenja i previranja. Autor potvrđuje ono što je svojevremeno istakao i prof. Milo Lompar – „čudesnu podudarnost” Vasićevih književnih radova sa njegovom biografijom i javnim poslom.
U svakom slučaju, Miloš Timotijević nam otkriva sadržaj koji ima srpska nacionalna ideja kod Dragiše Vasića. Prati ko je ili šta je imalo uticaja na baš takvu percepciju pojedinih ideja, promene koje ona kod njega doživljavala, razočarenja i dileme. To čini postepeno, ispitujući sloj po sloj, uočavajući one dublje, tradicionalnije slojeve identiteta i srpske nacionalne ideje u odnosu na nove modernije naslage. U isto vreme autor potvrđuje da je Vasić već pre 1912. oblikovao nacionalni identitet i nacionalnu ideju, ali ne na starijim premodernim patrijahalno-pravoslavno-seoskim obeležjima, već na modernim liberano-demokratskim osnovama, po uzoru na druge evropske narode. Prihvatanje liberalno-demokratskih načela bio je, kako to zaključuje Timotijević, „jedini politički koncept” za koji se on borio do kraja života. Pri tome je republiku pretpostavljao monarhiji. Od socijalista je još za vreme gimnazije prihvatio snažnu težnju za socijalnom pravdom i ona je takođe ostala trajno uporište u njegovom delovanju. U prelomnim momentima, kao što su oslobodilački ratovi, Vasiću je nacionalni, znači kolektivni interes bio vodilja i ta žrtva je za njega imala smisla. Ona se ispoljila i za vreme Drugog svetskog rata, kada se kao republikanac borio za kralja i otadžbinu. Autor naglašava da je pravoslavlje bilo važna sastavnica Vasićevog identiteta, ali ne i sadržaj same nacionalne ideje, kako ju je on shvatao.
Miloš Timotijević, poput drugih autora, podvlači značaj Prvog svetskog rata, kao najvažnijeg Vasićevog iskustva kako u idejno-političkom i nacionalnom smislu, tako i u umetničkom pogledu. Iako kritikuje rat i njegove posledice po društvo i pojedinca, on brani žrtvu koju je doživeo srpski narod zarad višeg kolektivnog cilja. Međutim, oduševljeni nacionalista pred Prvi svetski rat je, kako primećuje autor, postao posle rata razočarani nacionalista i građanski pobunjenik. To ga je vodilo u otpor ne prema državi već prema režimu i monarhiji, kojoj nije mogao da oprosti ponašanje tokom Solunskog procesa. U suštini, na toj osnovi on je uspostavio saradnju sa komunistima i drugim protivnicima režima. S posebnom pažnjom ispitan je i veliki izazov koji su jugoslovenska ideja i hrvatski nacionalizam nametnuli srpskom nacionalizmu i srpskoj nacionalnoj ideji. Izvesno je da je Vasić imao nepoverenje prema jugoslovenskoj ideji, ali je ipak prihvatio jugoslovenski okvir za razvoj srpskog naroda, ali ne i ekstremni hrvatski nacionalizam. Vasićev odgovor bio je, kao u slučaju drugih srpskih intelektualaca u drugoj polovini tridesetih godina, okretanje srpskim snagama i njihovoj mobilizaciji oko srpske nacionalne integracije kao uslova jugoslovenske integracije.
Knjigom Miloša Timotijevića dobili smo na jednom mestu objedinjena znanja i radove o ličnosti Dragiše Vasića. To je dobra osnova za sve buduće istraživače njegovog života i rada. Njih će svakako biti i zbogčinjenice da je o Vasićevom životu i radu ostalo, zbog nedostatka izvora, dosta belina. U najvećoj mogućoj meri osvetljene su i razrešne neke nepoznanice ili pak nedoumice, ponegde i razbijene neistine i zablude, ali i nagovešteni mogući pravci za neka nova istraživanja. Bitno je pomenuti da je u knjizi otvoreno nekoliko novih istraživačkih i tematskih celina, bez kojih ne bi bilo moguće upoznati neke bitne aspekte delovanja i nacionalnih stavova Dragiše Vasića. Reč je o idejnom uticaju Nacionalne omladine na Vasića, koji je bio njen aktivan član, analizi njegovog privatnog života, kao i ispitivanju ljudi, predela i naravi različitih naroda i zemlja kroz njegovu putopisnu zaostavštinu, u kojoj je srpska nacionalna ideja stavljena u širi prostorni, evropski kontekst, kroz poređenje snage i sadržaja različitih nacionalnih identiteta i ideja (na primer, srpskog i francuskog, nemačko-francusko-srpskog, srpskog i bugarskog...). Ostalo je pak nerazjašnjeno više pitanja, poput Vasićevih veza sa sovjetskom obaveštajnom službom ili mesta pogibije. Međutim, treba pomenuti da je Timotijević uspeo da pokaže da je nacionalna ideja, koja je ključna za razumevanje Vasićevog življenja i mišljenja, sasvim osobena. Ta nacionalna ideja i patriotizam zasnovani su na liberalnim vrednostima tadašnje Evrope. Zato ova knjiga nije samo dobra i važna biografija jednog velikog intelektualaca već je i dragocen materijal za sve one koji razmišljaju ili proučavaju pitanja patriotizma, identiteta, nacionalnih interesa i sudbine srpskog naroda. Možda za kraj treba istaći i to da je autor uspeo i da ospori neke ranije navedene, aktuelne stavove pripadnika levih ili desnih usmerenja prema Vasiću, dajući njemu i njegovom odnosu prema patriotizmu i srpskoj naciji mesto i sadržaj koji im istorijski pripada.
Dr Nataša Milićević
01.06.17
Tokovi istorije
U Beogradu je 2016. godine objavljena monografska biografija u kojoj je prikazana istorijska delatnost Dragiše Vasića, istaknutog srpskog i jugoslovenskog javnog radnika, uz analitičku obradu problema srpskog nacionalnog pitanja u XX veku. Budući ravnogorski ideolog je sa srpskom nacionalnom idejom i njenom realizacijom, u njenom usko srpskom ili širem jugoslovenskom okviru, bio tesno povezan tokom većeg dela života, kao i većina njegovih savremenika, te je Miloš Timotijević, obrađujući njegovu biografiju, dao našoj nauci široko monografsko tumačenje srpskog nacionalnog problema tokom prve polovine XX veka iz ugla jednog dela građanske klase srpske i jugoslovenske države.
Miloš Timotijević živi i radi kao muzejski savetnik Narodnog muzeja u rodnom Čačku. Studije istorije završio je 1996. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je i doktorirao 2011. s tezom „Modernizacija balkanskog grada u doba socijalizma. Primer Čačka i Blagoevgrada (1944–1989)“. Proučava modernizacijske procese na Balkanu u drugoj polovini XX veka, društvenu i kulturnu istoriju čačanskog kraja u XX veku, istoriju crkve i crkvene umetnosti na području zapadne Srbije, vojna i politička dešavanja u Srbiji tokom Drugog svetskog rata.
Knjiga Miloša Timotijevića o Dragiši Vasiću i srpskoj nacionalnoj ideji sastoji se od Predgovora, Uvoda, sedam tematski naslovljenih celina (Nacija i nacionalna ideja, Ratovi (1912–1920), „Čovek priča posle rata“, Čekajući novi rat (1930–1941), Novi rat (1941–1945), Mir, Intelektualac i rat), spiska izvora i literature, imenskog registra i beleške o autoru. Pojedine celine su omeđene godinama, druge nisu, ali sve slede hronologiju događaja vezanih za Dragišu Vasića i problematiku srpskog nacionalnog pitanja. U okviru celina nalazi se mnogo manjih tematski i tematsko-hronološki naslovljenih potpoglavlja.
Autor je u uvodnom poglavlju „Nacija i nacionalna ideja“ teorijski prikazao probleme nastajanja modernih nacija, uz korišćenje relevantne domaće i strane literature. Od stranih autora najviše je koristio dela Antonija Smita o nastanku i formiranju nacionalnih identiteta, a njegovi stavovi su poslužili kao osnova za dalja objašnjenja u vezi s nastankom modernih nacija. Milan Subotić je bio najzastupljeniji domaći autor u teorijskom objašnjenju nacije.
Miloš Timotijević je ukazao na činjenicu da predstave o zajedničkom poreklu Srba u dalekoj prošlosti nisu potpuno pogrešne, ali one nemaju odlučujući značaj u stvaranju modernog srpskog identiteta. Odlučujući značaj u tom smislu ima srednjovekovna srpska država Nemanjića, koja je stavljanjem naglaska na posebno mesto srpskog naroda u pravoslavnoj vaseljeni znatno uticala na kasnije formiranje nacionalnog identiteta Srba, naporedo s važnom ulogom hrišćanskog i mitskog kosovskog zaveta. Zahvaljujući nemanjićkoj tradiciji protonacionalni identitet Srba se zadržao tokom osmanskog perioda i, zahvaljujući Srpskoj pravoslavnoj crkvi, širio se na okolne pravoslavne zajednice („pravoslavni nacionalizam“). Tamo gde je bio slabiji uticaj crkve, ojačavani su lokalni identiteti i stvarao se novi, epski kolektivni mentalitet, da bi se tokom XIX veka srpska nacija izgradila u skladu sa evropskom nacionalnom ideologijom i modernizacijom društva. Srpska nacionalna i politička kulturna praksa kasnije se kod srpske elite nadogradila idejom jugoslovenstva, sve u cilju stvaranja jake i velike države, sposobne da se odupre zavojevačkim težnjama velikih evropskih kolonijalnih imperija. Autor je uočio da zbog usvajanja jugoslovenske ideologije preobražaj srpskog naroda nije bio linearan, niti potpuno završen i okončan 1918. godine, kada je stvorena jugoslovenska država.
Odrastao, vaspitan i obrazovan u dobu nacija i imperija, a u malenom modernom srbijanskom gradu, Dragiša Vasić bio je, prema istraživanjima Miloša Timotijevića, izrazito privržen srpskoj nacionalnoj ideologiji, nastaloj u srpskoj državi XIX veka. Poreklom iz Gornjeg Milanovca na Rudniku, tradicionalnog uporišta dinastije Obrenović, po porodičnoj tradiciji pristalica Liberalne, potom Nacionalne stranke Stojana Ribarca, Dragiša Vasić je tokom svog plodotvornog književno-umetničkog i političkog života tragao za odgonetanjem i definisanjem nacionalnog identiteta srpskog naroda. U tom smislu je razmatrao probleme nasleđenih tradicionalnih obrazaca, kosmopolitskog građanstva liberalne Evrope (čiji je deo sam postao odlaskom i školovanjem u Parizu), te „nove ere“ komunističkog internacionalizma, realizovanog u praksi između dva svetska rata.
Autor je ukazao na činjenicu da su stavovi Dragiše Vasića o srpskoj nacionalnoj ideji važan elemenat za razumevanje delatnosti i istorijske uloge ovog istaknutog Rudničanina tokom prve polovine XX veka, naročito imajući u vidu njegovu istaknutu ulogu u vremenu Drugog svetskog rata i krvavog građanskog sukoba ideološki podeljenog srpskog naroda. Docnija pokoljenja Srba su tako isticala, s pravom, lik Dragiše Vasića kao uzora za promociju liberalnih vrednosti, čuvanje nacionalne tradicije i građanske odgovornosti. Iako „tanak sloj“ srpskog naroda, građanstvo obrenovićevske Srbije bilo je porodično, kulturno i političko uporište u razmišljanjima i stavovima Dragiše Vasića.
Građanin evropske liberalne nacionalne Srbije Obrenovića, Dragiša Vasić je ostao njen privrženik u najvećem delu svog života. Uticaj srpske crkve na njegova razmišljanja i stavove nije bio veliki, o čemu je Miloš Timotijević dao nesumnjivih dokaza. To ne znači da je Dragiša Vasić bio bezvernik; jednostavno nije bio klerikalac. Izvesne nedoumice u pogledu opredeljenja za komunističku ideju nasuprot evropskoj ideji nacionalne liberalne demokratije kod Dragiše Vasića, Miloš Timotijević je argumentovano obrazložio velikim oronućem skoro celog društvenog i političkog poretka jugoslovenske monarhije Karađorđevića. Pa i u takvim okolnostima, Dragiša Vasić nije prišao komunistima, nego se pridružio srpskim republikancima Ljube Stojanovića, kao i jedan deo najistaknutijih srpskih intelektualaca. Jugoslovenska republikanska stranka nije poništavala srpsku nacionalnu ideju, već ju je branila protiv agresivnih nastupa ostalih jugoslovenskih nacionalizama u Kraljevini Jugoslaviji, kao i kasnije tokom Drugog svetskog rata. Braneći pravo na postojanje i oživotvorenje srpske nacionalne ideje u okvirima jugoslovenske države, Dragiša Vasić je u Drugom svetskom ratu pristupio pokretu Dragoljuba Mihailovića, postavši jedan od njegovih glavnih ideologa.
Nažalost, kao i srpska nacionalna ideja u praksi, i Dragiša Vasić je privremeno skončao na Lijevča polju, zverski umoren od ustaša 1945. godine. Međutim, ne živi praksa, nego ideja, koju nose ljudi, ukoliko su je dostojni. Kad ne bi bilo ljudi dostojnih ideje da ju nose, ne bi bilo ni prakse koja se ostvaruje. Dragiša Vasić je srpsku nacionalnu evropsku liberalnu demokratsku ideju nosio, i preneo je drugima.
Monografska biografija Dragiša Vasić (1885–1945) i srpska nacionalna ideja Miloša Timotijevića napisana je jednostavnim i čitljivim stilom. Lako se čita i poima „težina“ koju sobom nosi ova knjiga. Iako je većinom nastalo na osnovu objavljenih izvora, te dostupne relevantne literature, delo Miloša Timotijevića lep je doprinos srpskoj istoriografiji.
Aleksandar Lukić
