01.09.17
Vojnoistorijski glasnik
O istoriji Ravnogorskog pokreta napisan je, posebno u poslednje dve decenije, veliki broj naučnih i publicističkih radova. Nesporno je dosegnut i značajan nivo znanja koji je osvetlio ne samo istoriju pokreta već i istoriju Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije i Srbije. Međutim, neka pitanja i problemi, bez obzira što su već mnogo puta analizirani, poput antifašizma ili kolaboracije Ravnogorskog pokreta, traže i dobijaju i nove obrade. To je jednim delom rezultat oprečnih tumačenja i vrednovanja, koja su i danas aktuelna i izazivaju pažnju stručne i šire javnosti, a drugim delom iz potrebe same nauke da se na nov i drugačiji način prouče već ranije postavljena pitanja i tako potvrde ili pak revidiraju već poznata znanja i tumačenja, kao i uspostvljeni stavovi.
Među takve nove obrade spada i knjiga dr Miloša Timotijevića, koja je nedavno izašla u izdanju „Službenog glasnika” pod nazivom Zvonko Vučković: ratna biografija (1941–1944).
Rasprava o problemima prošlo sti i sadašnjosti. Ona predstavlja plod autorovog višegodišnjeg interesovanja za istoriju ravnogorskog pokreta na prostoru zapadne Srbije, pre svega čačanskog kraja, koji je iznedrili i nekoliko veoma zapaženih knjiga.
Knjiga je, pored predgovora i uvoda, koji sadrži objašnjenje korišćenog teorijsko-metodološkog postupka, podeljena u šest celina: Detinjstvo, školovanje, karijera 1916–1941; U plamenu ustanka 1941; U ilegali 1942; U vrtlogu građanskog rata 1943; Bitka za Srbiju 1944; Večita prošlost i izgubljena sadašnjost. Izvornu osnovu predstavljaju, pre svega, objavljeni memoari Zvonimira Zvonka Vučkovića, kojima se suprotstavljaju objavljena sećanja pripadnika partizanskog i ljotićevskog pokreta na širem prostoru rudničko-takovskog i dragačevskog kraja. Pored već poznate objavljene arhivske građe, korišćeni su i manje poznati brojni izvori objavljeni u lokalnim arhivskim i muzeološkim publikacijama. Kada je u pitanju neobjavljena arhivska građa, korišćeni su prepisi iz Arhiva Vojnoistorijskog instituta, danas Vojnog arhiva, koji se nalaze u Međuopštinskom istorijskom arhivu u Čačku. Tome treba dodati i obimnu literaturu raznovrsnog karaktera; uz istoriografska i publicistička dela opšteg i lokalnog karaktera, konsultovana je i brojna etnološko-antropološka i sociološka literatura vezana za studije mentaliteta, socijalnu i političku antropologiju, teoriju elita i modernizaciju neophodna da se analiziraju neka postavljena pitanja.
Već sam naslov otkriva da je reč o težnji autora da putem analize ratne biografije jednog od istaknutih ravnogorskih komandanata nanovo pretrese pitanja koja su bila važna ne samo za Ravnogorski pokret u toku rata, već su to, zbog različitih viđenja i tumačenja, ona ostala do današnjih dana u javnosti, ali i u istoriografiji. U pitanju je, možemo konstatovati, ambiciozno zamišljen istraživački koncept, koji je trebalo da spoji novi pristup u pisanju biografije i, u isto vreme, da pruži odgovor na šira pitanja vezana za ceo pokret. To autor čini sa unapred pripremljenim hipotetičko-teorijskim okvirom u kojem ne izlaže biografiju Zvonka Vučkovića u klasičnom pripovedačkom maniru, u kojem su događaji hronološki povezani, mada ih ni ne ruši, već u okviru opštih tematskohronoloških celina traga za odgovorima na unapred postavljena pitanja koja povezuju postupke, motive, delovanje i ulogu jednog pojedinca, „četničkog” komandanta, na teritorijalno ograničenom prostoru Šumadije i zapadne Srbije, sa širim vojnim i političkim događajima u Drugom svetskom ratu. Pri tome autor proučava delovanje Zvonka Vučkovića iz perspektive lokalnih prilika. On insistira na stavu da se upravo analizom lokalnih prilika mogu doseći opšti zaključci. Takav metodološki stav polazi od uverenja da lokalna istorija može biti istinita i verodostojna, te da lokalne studije često umeju da uzdrmaju „opšte” ideje i predrasude. Mnoge pojave za koje se ranije smatralo da su dovoljno opisane i shvaćene poprimaju potpuno nova značenja kada se promeni razmera posmatranja. Tako, na primer, građanski ratovi koji na nacionalnom nivou liče na ideološka sukobljavanja, kada se posmatraju s lokalnog stanovništa dobijaju izgled suparništava ili sukobljavanja interesa običnih ljudi i njihovih razmirica. Nova perspektiva posmatranja problema, kao i u slučaju knjige koju prikazujemo, počinje od uverenja da bi mnogi događaji i pojave inače ostali nezabeleženi, mnoge činjenice ne bi bile objašnjene, već bi se okarakterisale kao prolazne, ali sa njihovim uklapanjem u opšti kontekst dobijaju se mnogi opšti relevantni zaključci. Takav pristup omogućio je da se delovanje Zvonka Vučkovića u ratu pažljivo i detaljno analiza, da se uoče prećutkivanja ili netačnosti njegovog ličnog sećanja, da se opovrgnu ili potvrde tvrdnje njegovih ličnih i političkih protivnika. Stoga je kod autora čest slučaj da se o istom događaju od značaja za Vučkovića, ali i suprostavljene pokrete, čuju raznovrsni i suprotstavljeni glasovi i svedočenja. Mnoga od njih su bila zaboravljena, vezana samo za lokalne prilike, pa su na ovaj način ponovo „otkrivena”, a analiza je dobila novi kvalitet u sagledavanju ličnosti samog Vučkovića i Ravnogorskog pokreta.
Autor na početku posebnu pažnju posvećuje značaju koji je imalo poreklo, indentitet, obrazovanje i društvena pozicija Zvonka Vučkovića kako u njegovom opredeljenju za Ravnogorski pokret ,tako i u njegovim postupcima kao visoko rangiranog komandata pokreta. Iako je početak uobičajen za biografije, on je nije klasičan, pošto Timitijević pomenuta pitanja tumači i povezuje sa širom analizom društva. Tako on potvrđuje da je hrvatsko poreklo Zvonka Vučkovića imalo važnost u njegovom delovanju, ali ne toliko koliko je to imalo odrastanje uz očuha Aleksandra Vučkovića, oficira srpske vojske, koji je dosegao čin brigadnog generala i vezivanje indentiteta za srpsku nacionalnu tradiciju uklopljenu u širi jugoslovenski kontekst. Na njegovom primeru M. Timotijević pokazuje da je nacija duhovna kategorija, a identitet društvena konstrukcija uslovljena zatečenim strukturama, ali i sopstvenim izborima. Zato Zvonko Vučković, iako je mogao, nikada nije prihvatio svoj „biološki” identitet, već je do kraja života ostao Srbin. Međutim, autor uočava da se Vučkovićevo hrvatsko poreklo u toku rata ipak ispoljilo na dva nivoa. Prvi je vidljiv u njegovom protivljenju isticanju čisto srpske orijentacije ravnogoraca i zalaganju da pokret ima jugoslovenski karakter. Zapravo, mešano poreklo je uticalo na njegovu nemogućnost da prihvati ni čisto srpsku, a ni čisto hrvatsku zajednicu. Drugi nivo je više sagledljiv u tome kako su njegovo postupanje u toku rata ocenjivali savremenici, pre svega saradnici i protivnici. Prema njemu je, zbog hrvatskog porekla, od početka vladala sumnjičavost, na koju se nadovezala i njegova prvobitna nespremnost da učestvuje u građanskom ratu. Tada je prema njemu stvoreno trajno nepoverenje, pa je prozivan da je „roze” ili „ustaša” i sl.
Mnogo važniju komponentu u opredeljivanju i delovanju Zvonka Vučkovića imala je činjenica da je bio generalski posinak, da je po obrazovanju bio vojnik i to aktivan oficir u činu kapetana, kao i patriotizam, jugoslovensko i demokratsko usmerenje. To se iskazalo i odlukom da pre potpisivanja pakta pobegne u Grčku i priključi se tamošnjem pokretu otpora. Izbor Ravnogorskog pokreta otpora je bio, kako Miloš Timotijević procenjuje, jedan od najmanje pet mogućih odabira strane u ratu. On je odbio da prihvati kapitulaciju i zarobljavanje, a nije prihvatio, kao mnogi njegovi drugovi iz klase hrvatskog porekla, da se priključi ustaškoj vojsci, niti se povezao sa komunistima, iako su im neki njegovi bliski prijatelji odmah na početku prišli (Momčilo Smiljanić), ali nije, poput malobrojnih drugova, prišao ni Ljotićevim i Nedićevim odredima. Timotijević ne propušta, što je posebna vrednost njegove analize, da ukaže i na neke već ranije uočene, a ovde detaljno obrazložene činjenice o slabostima i ograničenjima koju je za Vučkovića i sam pokret nosila upravo pripadnost oficirima i društvenoj eliti (kruto kasarnsko vaspitanje, izolovanost od društva, nepoznavanje osnovnih ideološko-političkih tokova savremenog sveta i sl.) i njihov sudar sa srpskim selom. Ta ograničenja, uz dualno obeležje same elite razapete između tradicionalnih i modernih vrednosti, uticala su, po autoru, da se ravnogorci okrenu i naslone na tradicionalizam i oslobodilačku tradiciju srpskog sela. Iako je takav pristup ravnogorcima doneo popularnost kod naroda, on je, u isto vreme, nosio i ograničenja koja su proisticala iz mentaliteta srpskog seljaka, posebno u lokalnoj sredini. Među ograničenjima se pre svega ističe očekivanje seoskog stanovništva da njihovi vođi ne budu samo ratni komandatni već i narodni vođi, najčešće poznati ili bliski po vrednostima, odnosno osobinama, vođi koji su imali ratnu harizmu, hrabrost i otresitost. Ono je teško prihvatalo tuđince neukorenje u lokalnom mentalitetu. A Zvonko Vučković nije imao nijednu prednost: nije bio srpskog porekla, niti je poticao iz zapadne Srbije, nije imao iskustvo života u seoskoj sredini niti je znao kako da se postavi prema lokalnom stanovništvu. Morao je, kao i neki drugi ravnogorski komandanti, potpuno bez ratnog iskustva, da se nametne kao komandant, da se prilagođava, potvrdi i održi autoritet, što nije bilo lako u sredini nepoverljivoj prema „strancima”. I ne samo to. Zvonka Vučkovića nije, kako to primećuje autor, odlikovala gruba narav niti je u sebi nosio surovog ratnika, već je pokazivao uzdržljivost i mirnoću. Takve osobine nisu bile od pomoći u ratu koji je pojačao negativne osobine mentaliteta stanovnika zapadne Srbije, naročito sklonost da se ubistvima reše predratne omraze, svađe i sukobi. Tome treba dodati i probleme u odnosima sa ostalim ravnogorskim komandatima, međusobnu netrpeljivost, nepoverenje i svađe, velike ambicije, koji nikako nisu doprinosili jačanju Vučkovićevog autoriteta (posebno od 1942).
Posebna pažnja u knjizi posvećena je ulozi Zvonka Vučkovića u Ravnogorskom pokretu,učešću u otporu i građanskom ratu. Istražene su, analizirane i objašnjene brojne pojedinosti koje su iznijansirale stavove o njegovoj aktivnosti, razvejale tvrdnje potekle iz partizanskih i ljotićevskih redova ili su pak potvrdile mišljenja i viđenja savremenika. Zvonko Vučković je bio na čelu Takvskog odreda, pa Takovske brigade, a kasnije i Prvog ravnogorskog korpusa, samog jezgra Jugoslovenske vojske u otadžbini. Bio je, kako to beleže savremenici, „omiljen” Mihailovićev komandant, što mu je u kritičnim trenucima, kao u slučaju protivljenja sukobu sa partizanima, obezbeđivalo zaštitu od drugih, njemu nenaklonjenih ravnogorskih komandanata. Za njega su partizani bili prevashodno oslobodilački, pa tek onda ideološki pokret. O tome svedoči i njegovo nevoljno učešće u građanskom ratu. Zapravo, on se zalagao se za saradnju sa partizanima u borbi protiv okupatora, na zajedničkim principima antifašizma i zadacima oslobođenja zemlje. Iako zbog toka ratnih dešavanja i sve većih razmimoilaženja dva pokreta nije uspeo u svojoj težnji, ostaje zabeleženo da kod njega, kao ni kod drugih pripadnika pokreta, nije vladalo raspoloženje za borbu sa partizanima. On je, na kraju, bio prinuđen da učestvuje u akcijama „čišćenja” terena od vojnih i ideološko-političkih protivnika tokom 1942. i u proleće i jesen 1943. godine. Ali i tada je bila prisutna određena uzdržanost prema partizanima i revnosnost u borbi prema ljotićevcima. Autor na osnovu različitih izvora pokazuje da nisu tačne optužbe komunističkih rukovodilaca (Miloša Minića) da je Vučković kriv za zarobljavanje velikog broja partizana i njihovo streljanje u jesen 1941. Njegov antifašizam nije upitan, kao ni njegova želja da izbegne građanski sukob dva pokreta otpora. O tome svedoči i činjenica da, iako je imao neke kontakte, „nikada nije bio legalizovan kod okupacione vlade Milana Nedića”, već je bio u ilegali, na terenu rudničkog kraja, gde je obnavljao vojnu organizaciju. Još važnije je to da on nije, za razliku od drugih ravnogorskih komadanata, poput P. Rakovića, učestvovao niti sklapao sporazume sa Nemcima. Toga se klonio, što ne znači da, kako to dokazuje i M. Timitijević, nije imao određene kontakte sa okupatorom. Autor uočava, na osnovu novih istraživanja, i malo poznatu obaveštajnu ulogu Zvonka Vučkovića tokom rata. Treba pomenuti daje Vučković tokom svih ratnih godina, kao i drugi ravnogorski komandanti, napadao uglavnom u malim akcijama okupatora (napadi na vozove, straže i sl.). Ti napadi su motivisani ne samo održavanjem duha otpora već i činjenicom da je trebalo nabaviti oružje, municiju, pa i odeću i obuću. Tek ozbiljniji sukobi sa okupatorom desili su se krajem 1943 i početkom 1944. godine. Pasivnost ravnogoraca nije značila odricanje od antifašizma i otpora, već je bila iznuđena potrebom da se stanovništvo sačuva od represalija i odmazdi okupatora.
Autor posebno naglašava da je kod Zvonka Vučkovića, u odnosu na partizane, izostalo bilo kakvo kolebanje u borbi protiv ljotićevaca, kao još jednoj strani u građanskom ratu. Prema njima je bio izuzetno oštar i spreman da se bori do kraja tokom čitavog perioda rata; sukobljavao se direktno i indirektno, organizovao zasede, atentate i sl. Zbog toga nije ni čudo da su neke od najozbiljnijih optužbi protiv Zvonka Vučkovića lansirali upravo ljotićevci, na čelu lično sa D. Ljotićem. Mnoge od tih optužbi autor navodi, analizira i odbacuje kao netačne u svetlu događaja u kojima učestvuje Zvonko Vučković. Međutim, u vremenu oštrih ideoloških i vojnih sučeljavanja, dovoljna posvećenost borbi protiv ljotićevaca i nedićevaca i nedovoljno ispoljena posvećenost borbi protiv partizana ipak je koštala Zvonka Vučkovića. On nije samo izgubio pozicije unutar pokreta već je i napustio zemlju sa zadatkom da učestvuje u uspostavljanju veza sa saveznicima. Ta odluka mu je, u odnosu na brojne druge ravnogorce, spasla život, pa je on ostatak života proveo u emigraciji, podelivši sudbinu brojnih sunarodnika različitih idejnih i političkih uverenja.
Knjiga M. Timotijevića nije samo istorija ratne aktivnosti Zvonka Vučkovića, jednog od najistaknutijih ravnorskih komandanata. Ona je, kako smo samo nagovestili, više od toga; ona je rasprava o najvažnijim problemima pokreta Draže Mihailovića prelomljenih preko biografije Zvonka Vučkovića. Jasno se može uočiti da je autor vezao raspravu za pitanje potvrđivanja ili odricanja antifašističkog karaktera pokreta kojim je komandovao general Mihailović. Zato se na mikronivou istražuju i analiziraju upravo stavovi koji se koriste za problematizovanje antifašističkog karaktera JVuO: pasivnost u borbi, kolaboracija, zločini i uzak šovinistički politički program. U svakom slučaju, autor se jasno odredio prema pomenutim pitanjima i čak neretko polemisao sa stavovima pojedinih istoričara i publicista. Na taj način doprineo je ne samo jednom dubljem poznavanju ovog perioda srpske i jugoslovenske istorije, već i stručnoj kulturi u kojoj se raspravlja na osnovu argumenta, a ne na osnovu idejno-političkih stavova i interesa.
Dr Nataša Milićević
