Zlato četnika i partizana - dekonstrukcija jednog mita

01.06.19

Istorija 20. veka, god. 37, 2/2019
U srpskoj istoriografiji Miloš Timotijević je poznat kao autor više monografija i brojnih stručnih radova o temi ratnih zbivanja na prostoru Srbije 1941–1945. godine. Do sada se bavio proučavanjem građanskog rata i njegovih žrtava, istorijom Ravnogorskog pokreta i biografijama ličnosti koje su oblikovale njegovu politiku, srpskom nacionalnom idejom uoči i tokom Drugog svetskog rata. Njegova nova knjiga Zlato četnika i partizana – dekonstrukcija jednog mita. Finansije i otpor okupatoru u Srbiji i Jugoslaviji 1941– 1945. predstavlja otvaranje jedne sasvim nove, do sada neistraživane teme u srpskoj istoriografiji. U novoj knjizi autor se drži terena koji mu je dobro poznat, ali je pristup temi drugačiji i odista inovativan. Podnaslov knjige bi mogao da sugeriše da se radi o analizi finansijske podloge građanskog rata i okupacije. Umesto toga, autor je iskoristio simboliku zlata, koje u tradiciji i mitologiji svih naroda, a posebno Srba, ima važnu ulogu, kako bi ukazao na dubinu mitologizacije događaja iz vremena rata. Zlato nije izabrao slučajno. Kako objašnjava u uvodnom poglavlju, njemu se u srpskom narodu pored materijalne vrednosti pripisuje velika magijska moć. Kroz niz slika izdvojenih iz memoaristike i usmenih sećanja, Timotijević je istrgao epizode u kojima se govori o ulozi novca (i posebno zlata) u važnim etapama okupacije i građanskog rata. Namerno koristeći univerzalan mitski simbol ukazao je koliko često u kolektivnom pamćenju, ali i u istoriografiji, mitsko nadvladava realno. Autor je odličan poznavalac ratnih prilika u Srbiji, posebno u njenim zapadnim delovima koji su se nalazili u epicentru sudara ideologija 1941–1945, ali i u fokusu njegovih ranijih istraživanja. Uočljivo je da pogled najviše zaustavlja na ovim oblastima, ali je on često znatno širi, pa niz navedenih primera razotkriva epizode iz rata sa širokog prostora – gotovo čitave Jugoslavije. Dobra upućenost i dugogodišnje bavljenje temom vidljivi su kroz korišćenje obimne, mahom objavljene izvorne građe i široke literature. U centru istraživanja je zlato, a sa njim i novac uopšte, ali ne samo njihova uloga kao platežnog sredstva, već i kao oruđa propagande, predmeta šaputanja i glasina, simbola bogatstva i sjaja. U delu u kome se metaforično stalno prepliće sa realnim, potraga za zlatom („grumenjem razbacanom po blatu“) predstavlja u stvari potragu za epizodama koje rasvetljavaju rasulo u jugoslovenskoj vojsci tokom Aprilskog rata, okupaciju, izbijanje ustanka, početak građanskog rata. I polako, kako je rascep između dve ideološki suprotstavljene strane postajao sve dublji, i Timotijevićevo delo sve više „gazi“ u polje mitskog, među glasine, propagandu, daleke odjeke iskrivljene istine o savezničkom zlatu koje je „padalo sa neba“, zlatu koje je „curelo iz zemlje“, odnosno o pljački Srbije od strane okupacionog aparata, sudbini blaga Karađorđevića, od istoriografije prećutanoj sudbini ustaškog zlata i takođe slabo istraženoj temi partizanskog zlata i finansija neophodnih za vođenje rata i revolucije. Pored rata oružjem, izuzetno važan bio je rat glasinama. Propaganda je od samog početka koristila motiv zlata zbog njegove snažne simbo like. Pripadnici partizanskog pokreta su u svojim sredstvima propagande vrlo brzo po nastanku rascepa u ustaničkim redovima navodili da se „četnici“ razbacuju zlatom koje im doturaju emigrantska vlada i Britanci, što je korišćeno kao još jedan dokaz potrebe za revolucionarnim prevratom. Posleratna propaganda pobednika se temeljila na satanizaciji „velikosrpske“, „hegemonističke“ i „izdajničke“ buržoazije koja je kukavički pobegla iz zemlje i, što je posebno važno, odnela „narodno zlato“. Autor brojnim primerima pokazuje kako su glasinama i propagandom, koristeći „mitski sjaj zlata“, stvarani mitovi koji i dalje traju, a potom činjenicama iz izvora ukazuje na njihovu pogrešnost, poput mita o „narodnom zlatu“ koje je 1941. navodno izneto iz zemlje i potom nestalo, iako je sudbina skoro svog zlata Kraljevine Jugoslavije dobro dokumentovana i poznata. Istraživanja tokova novca i veza između Kominterne i komunističkog pokreta u Jugoslaviji u predratnom periodu, ali i posle 1941, daju potpuno novu dimenziju u tumačenju jačanja i dinamike aktivnosti komunista. Upečatljiv je primer gde autor navodi predratnu „apanažu“ Josipa Broza od 6.000 dinara, upoređujući je sa platom viših oficira Kraljevine Jugoslavije. Timotijević ukazuje da se 1941. u ovom slučaju ne radi o spontanom, gerilskom, oslobodilačkom pokretu koji se finansira dobrovoljnim prilozima, već o profesionalnim revolucionarima koji, pogotovo posle upada u trezor Narodne banke u Užicu, raspolažu znatnim finansijskim sredstvima. Kako autor simbolično navodi, nakon sloma ustanka dešavalo se i da jednog partizanskog gerilskog rukovodioca, koji je po izveštajima vlasti kod sebe imao i po nekoliko stotina hiljada dinara, gone četničke vojvode ili četovođe iz organizacije Koste Pećanca sa mesečnom platom od 1.500 dinara. Takve činjenice već same za sebe daju sasvim drugačije tumačenje građanskog rata, gerile, ustanka i njegovog gušenja. U knjizi nema konačnog odgovora na pitanje sa kolikim su sredstvima raspolagala oba pokreta u različitim razdobljima, niti je to bio autorov cilj. Autor je pažnju posvetio i mitu o „četničkom zlatu“ oko čijeg su skrivanja na Ravnoj gori 1944. u posleratnom periodu ispredane mnoge legende. Kroz priču o potrazi za zlatom koje je, izvesno, na više mesta zakopano, ali je u narodnom predanju višestruko nadraslo sume sa kojima su pripadnici rojalističkog pokreta raspolagali, autor je pokazao da mitski sjaj zlata opija ljude i decenijama nakon okončanja rata. Obrađene su epizode o navodnoj potrazi za zlatom nekadašnjih pripadnika engleskih misija, prvenstveno majora Hadsona, a potom i službe bezbednosti nove jugoslovenske države. Konačno, navodeći skorašnje primere potrage za zlatom u pećinama oko Ravne gore i Ovčarsko-kablarske klisure autor je pokazao da mitovi o zakopanom zlatu (i uopšte ulozi zlata u ratnim godinama) nastavljaju da žive i u svesti građana moderne Srbije. Naposletku, knjigu Miloša Timotijevića smatramo nezaobilaznim štivom za sve istraživače rata i revolucije u okupiranoj Srbiji i Jugoslaviji, ali i delom koje otvara nove teme i predlaže nove oblasti istraživanja koje je neophodno rasvetliti.
Nemanja Dević