01.01.16
Pledoaje za "dugi srednji vek"
Jacques Le Goff, Treba li povijest zaista dijeliti na razdoblja?
Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 157-158/2016
Jedan od najistaknutijih medievista druge polovine 20. veka, nedavno preminuli Žak Le Gof (Jacques Le Goff, 1924–2014), svojim radovima trajno je obeležio tokove svetske istoriografije. Ovaj francuski istoričar, pripadnik treće generacije Škole Anala, najuglednijeg istoriografskog pravca u 20. veku, samostalno je napisao više od 40 knjiga i još toliko ih je uredio. Posvećene su fenomenima „srednjovekovne civilizacije”. U svojoj poslednjoj knjizi, napisanoj tokom 2013. godine, Le Gof je nastojao da prikaže svoje razumevanje periodizacije tj. podele istorije na razdoblja, koje je izgrađivao tokom svog višedecenijskog istraživanja Zapadne Evrope u srednjem veku. U svom pokušaju da pruži zaokružen odgovor na pitanje koje je postavio u naslovu svoje knjige, Le Gof ne izgrađuje sistem niti teoriju prema kojoj bi se prošlost delila u razdoblja već, u prvom redu, nastoji da hronološki omeđi razdoblje srednjeg veka u Zapadnoj Evropi, preispitujući pretpostavke na kojima se zasniva konvencionalna periodizacija.
Prikazavši nastanak i glavne elemente judeo-hrišćanske periodizacije (podela na četiri carstva starozavetnog proroka Danila, odnosno, podela na šest doba koje počinje stvaranjem sveta a okončava se Strašnim sudom koju je koncipirao Sv. Avgustin) koja je obeležila poimanje i podelu vremena unutar hrišćanskih društava srednjovekovne Evrope, Le Gof je analizirao novu podelu istorije na tri doba (stari, srednji i novi vek) koja se javila tokom razdoblja renesanse. Smatrajući da je za periodizaciju od naročitog značaja proces postepenog ponaučenja istorije u vremenu od 17. do početka 19. veka, kada se ona od grane književnosti preobrazila u naučnu disciplinu, Le Gof je naročitu pažnju poklonio nastanku pojma renesanse koji su sredinom 19. veka uveli u istoriografiju Žil Mišle i Jakob Burkhart i koji je od tada, bez prekida, prisutan u istoriografiji. Shvaćeno kao doba preporoda antičke misli i umetnosti, renesansa je, kao antiteza, suprotstavljana „mračnom srednjem veku” obeleženom verskim dogmatizmom i prevagom sholastičkog mišljenja. Odatle se, u opšteprihvaćenom istoriografskom diskursu, upravo renesansa smatra razdobljem kojim otpočinje novi vek tj. moderna istorija.
Nasuprot istoriografskog main stream-a, Le Gof smatra da ovo široko uvreženo shvatanje renesanse kao prelaznog razdoblja između srednjeg i novog veka, te kao svojevrsne preteče modernosti, nije održivo. Naime, on izričito tvrdi da je „ona posljednja renesansa dugoga srednjovekovlja” (str. 61), imajući, pri tome, u vidu karolinšku i otonsku renesansu te renesansu 12. veka koje su joj prethodile. Podsećajući da su mnoge tekovine koje se neopravdano pripisuju renesansi bile veoma razvijene tokom „renesanse 12. veka”, poput pojave modernog mišljenja i obrazovanja (univerziteti), humanizma, estetskih shvatanja, slikarstva i arhitekture („gotička revolucija”), fenomena vradžbina i veštičarenja itd., Le Gof izričito tvrdi da renesansa ne predstavlja nikakav radikalni prekid sa razdobljem srednjeg veka već da je ona njegov integralni deo. Ovo posebno budući da je tek od kraja 18. stoleća moguće govoriti o kraju jednog (srednji vek) i početku drugog razdoblja (moderna istorija). U prilog tome da renesansa ne predstavlja nikakvu cezuru Le Gof ističe sledeće činjenice: velika geografska otkrića počela su u značajnijoj meri da utiču na evropska društva tek od 18. veka; drumski saobraćaj i komunikacije uopšte u Zapadnoj Evropi nisu se značajnije menjali sve do 18. veka; stanovništvo u 18. veku, podjednako kao i tokom srednjeg veka, pogađale su periodične epidimije kuge i masovne gladi uzrokovane nerodnim godinama; uz nekoliko usamljenih izuzetaka gotovo jedini oblik vlasti predstavljala je monarhija; u ekonomskom pogledu, evropska društva bila su i dalje izrazito agrarnog karaktera dok je hrišćanstvo, uprkos reformaciji i verskim ratovima, ostalo preovlađujuća vera Evropljana sve do 18. veka. Uzimajući u obzir pomenute činjenice, Le Gof smatra da se „dugi srednji vek”, barem kada je reč o Zapadnoj Evropi, okončao sredinom 18. veka kada su nastupile sveobuhvatne promene u području privrednog, političkog i intelektualnog života: početak industrijalizacije, antimonarhistički pokret u vidu Francuske revolucije te, na području mentaliteta, tj. u domenu kolektivnih predstava i verovanja, snaženje racionalne i ateističke misli i moderne nauke. Ipak, Le Gof nema dileme da, među pobrojanim činiocima, prelazak na industrijsku proizvodnju predstavlja odlučujuću vododelnicu između agrarnog „dugog srednjeg veka” i industrijskog „modernog doba” (str. 102). Očigledno je da je Le Gof svoje argumente u prilog „dugog srednjeg veka” zasnovao na analizi različitih političkih, društvenih, ekonomskih te kulturnih i idejnih procesa koji su obeležili istorijski razvoj Zapadne Evrope – u tom smislu, njegova periodizacija je kulturno uslovljena i geografski ograničena budući da se odnosi isključivo na jedan deo evropskog kontinenta. Iako se često naglašava da periodizacija predstavlja jedno od suštinskih pitanja istorijske nauke, u praksi joj istoričari retko poklanjaju odgovarajuću pažnju. Le Gof je izričit u tome da periodizacija predstavlja „nužno oruđe” istoričara, ističući da je sa njome potrebno postupati daleko pažljivije nego što je to bio slučaj od kada se počela „periodizirati povijest” (str. 61). Pri tome, od značaja je ukazati na njegovu, usputno izrečenu, metodološku napomenu da periodizacija primorava istoričara „da uzme u obzir preovladavajuću misao (naglasio M. A.), u najširem mogućem prostoru, žena i muškaraca koji su živeli u određenom razdoblju” (str. 66). Ovaj jasan i jezgrovito izrečen savet koji se odnosi na samu suštinu periodizacije čini se teško dostižnim u praksi. Ipak, Le Gof svoje razmatranje završava sudom da je periodizacija za savremene istoričare jedno od najvažnijih pitanja, zaključujući da se „zahvaljujući njoj (periodizaciji) rasvetljuje način na koji se čovječanstvo organizira i razvija u trajanju, u vremenu” (str. 107).
Iscrpna bibliografija radova (većinom ali ne i isključivo na francuskom jeziku) na kraju knjige zainteresovanim čitaocima omogućava da prodube svoja znanja o pitanjima koja je Le Gof tek ovlaš pomenuo u svome izlaganju. Svoj prikaz Le Gofove nevelike knjige završićemo zaključkom da je reč o znalački napisanom radu u kojem je izneo svoje razumevanje hronoloških okvira srednjovekovne epohe čijem je proučavanju posvetio život. Stoga, ogled Nestora svetske medievistike zaslužuje svaku pažnju.
Prof. dr Mihael Antolović
