Traganje za metodom

01.01.13 Književna istorija

Knjiga Miloslava Šutića Traganje za metodom iz 2010. godine sastoji se od četiri veće studije – koje su nastale u vremenskom rasponu od četiri decenije – i koje uokviruju „Prethodne” i „Završne napomene”. Prva od njih nosi naziv „Ontološki pri- stup književnom delu”, i zanimljivo je da njen podnaslov, iako je najstarija po vremenu nastanka, glasi „Metodološka sinteza”. Napetost koja postoji između naslova knjige i podnaslova prve studije je, međutim, prividna: sve su one, u određenoj meri, sintetičkog karaktera – naročita poslednja i najmlađa u knjizi, koja predstavlja svojevrsni, ali ne do kraja potpuno izvedeni, summa summarum Šutićevih književnoteorijskih promišljanja. Važno je imati na umu da traganje za metodom iz naslova knjige podrazumeva traganje za takvom metodom koja je po svom karakteru sintetička i koja u sebi objedinjuje više interdisciplinarnih pristupa.
Osnovni cilj Šutićevog dugogodišnjeg bavljenja naukom o književnosti, kako u teoriji, tako i u interpretaciji književnih dela, jeste uspostavljanje pristupa koji će u sebi objediniti osnovna metodološka polazišta teorije o književnosti i opšte filozofije. Prvi korak ka tome jeste ovladavanje i primena određenih filozofskih pojmova u nauci o književnosti, kao što je ontologija. Studija „Ontološki pristup književnom delu” nastoji da osvetli, uz pomoć filozofije, ali i određenih fenomenoloških dometa, prastaro pitanje odnosa književnog dela i stvarnosti. Šutićeva definicija ontološkog pristupa glasi:
Ontološki pristup književnom delu je pristup koji podrazumeva dovođenje najopštijih filozofskih (ontoloških) pojmova u vezu sa neposrednom jezičkom pojavnošću toga dela kao pojedinačnog oblika književnosti (10).
Ta definicija sadrži dva pola Šutićevog interesovanja – pol književnog dela koji je određen jezikom kao svojom materijalnom stranom, i pol opštih filozofskih pojmova čiji jezadatak da svojom semantikom prodru i opišu suštinu jezičke pojavnosti datog dela. Šutić odbacuje ona shvatanja prema kojima je jezik podignut na ontološki nivo, jer jezik, kako naglašava, ima samo ontički kvalitet, koji izgrađuje sekundarnu viziju sveta na osnovu primarne, postojeće. On, naprotiv, smatra da ontologija književnog dela – koja je, prema Nikolaju Hartmanu, regionalna, a ne opšta ontologija – svojom posebnošću stremi ka celini, ka Biću, kao najvišem i najopštijem pojmu filozofije. Taj pojam Bića jedan je od osnovnih koje u svojim teorijskim preokupacijama upotrebljava Miloslav Šutić. On objašnjava da književno delo, koje stremi Biću, zahvaljujući onome suštinskom u sebi – a to je književno – uključuje se „u širi krug – krug umetničkog – pa, zatim, zajedno sa tim krugom u još širi krug – krug estetskog” (12). Šutić smatra da književno delo tek kao estetska činjenica može da bude samerljivo sa Bićem. Drugim rečima, književno delo svoj ontološki status potvrđuje u okviru Estetskog bića, kao jednog regionalnog dela opšteg Bića. Iz toga proizlazi zaključak da spoznaja dela, koja je usmerena prema njegovoj najdubljoj istini, nije moguća van estetskih saznanja. Samo estetska spoznaja dovodi do istine dela, do njegove suštine. Miloslav Šutić se, dakle, opredeljuje za estetski kao osnovni pristup u proučavanju književnoumetničkih dela.

U tom pristupu, osim pojma Bića, podjednako je, a možda i važniji pojam slike sveta, kao objektivni, najopštiji ontološki pojam koji objedinjava subjektivne, prirodno-ljudske predstave o svetu i estetsku predstavu, kao funkcionalnu nadgradnju subjektivnih predstava u književnom delu. Slika sveta svojom opštošću teži formiranju zasebnog Estetskog bića. To biće subjekat ne može u potpunosti da obuhvati svojim saznajnim moćima, ali upravo svojim doživljajem, kao pisac ili čitalac, doprinosi njenom stvaranju. Jer, estetski doživljaj se podrazumeva kao stvaralački doživljaj. Zato Šutić smatra da doživljaj „mora biti embrion ontološkog pristupa književnom delu” (29), jer se upravo doživljaj iz sfere subjektivnog širi ka najdaljim oblastima objektivnog, estetizujući ih. Budući, dakle, da subjekat svojim doživljajem doprinosi stvaranju slike sveta, koja, sa svoje strane, teži formiranju Estetskog bića, Šutić zaključuje da je „iz ontološke perspektive, jedino pravo čitanje književnih dela estetsko čitanje” (37).
U drugoj, najobimnijoj studiji, pod nazivom „Uvod u filozofiju i estetiku književnosti”, Miloslav Šutić pokušava da odgovori na pitanje kako da se premosti jaz između filozofije i teorije književnosti, kao najopštijih disciplina u svome domenu. On ističe da se između ta dva pola nalazi estetika, ali da nije razrešeno kako od filozofije stići do estetike, koja bi jedina mogla da filozofiju poveže sa teorijom književnosti. Kako je dosledan svojim teorijskim premisama, Šutić umnogome ponavlja određene momente o kojima je već pisao u prvoj studiji, ali ih i nadograđuje i proširuje. Tako ovde podvlači da se filozofija preko estetike može približiti teoriji književnosti preko opštih kategorija ili metakategorija estetskog i lepog. Lepo kao umetničko, prirodno i ljudski lepo, a estetsko kao fenomen specifičnih emocija koje upućuju na stvaralački estetski doživljaj. Drugi zajednički momenat filozofije i teorije književnosti je njihova usmerenost na opštost. U teoriji su posredi razne opšte kategorije među kojima je najopštija, naravno, kategorija književnog ili literarnog. Te i druge opšte kategorije iz teorije književnosti su, zapravo, vrlo blisko povezane sa estetičkim kategorijama, koje su, opet, preko filozofskih kategorija, usmerene prema samom Biću.
Ukazujući na doprinos teorije književnosti ostvarivanju jedinstva sa filozofijom i estetikom, u stvari postavljamo osnove za jednu posebnu interdisciplinarnu naučnu orijentaciju – filozofiju i estetiku književnosti. Ova disciplina se još uvek retko pominje i u nauci o književnosti i u filozofiji i estetici, što znači da ona do danas nije čvrsto i samostalno zasnovana. (44)
Ta disciplina, za čiju primenu se Šutić zalaže, moglo bi se reći da nastaje upravo na temeljima saznanja o ontološkom pristupu književnom delu.
U nastavku ove obimne studije Šutić iscrpno obrazlaže, čas u kataloškom, čas u polemičkom ključu, pregled ili istorijat tragova filozofije književnosti, od Platona, preko Aristotela do najnovijih dana. On zaključuje da:
i oni najapstraktniji, najopštiji filozofski pojmovi, prolazeći kroz estetiku, a s obzirom na konkretnu opštost književnog dela, poprimaju estetski karakter” (63).
Šutićev cilj je da u okviru tragova filozofije književnosti od antike do danas pronađe mogućnosti za čvrsto utemeljenje estetike književnosti, kao nove naučne discipline koja se ne može u potpunosti veštački otrgnuti od opšte estetike. Njenu anticipaciju, naravno ne tim rečima, on pronalazi još kod Platona, ali ukazuje da prve terminološke tragove treba vezati za Bjelinskog. Ipak, zasnivanje estetike književnosti u punom smislu reči mora se pripisati Mihailu Bahtinu. Veliki i poslednji deo ove studije posvećen je upravo Bahtinovim shvatanjima odnosa književnosti i estetike.
Treća studija, „Prilog zasnivanju književne arhetipologije”, predstavlja, u određenom smislu, zasebnu tematsku nadgradnju prethodnih dveju studija. Reč je o pokušaju zasnivanja nove estetičke discipline u tumačenju književnosti, nastale na osnovu Jungove teorije o arhetipovima, i to vrlo uspešnom pokušaju, kako u teoriji, tako i u primeni na konkretnom književnom delu – o čemu, između ostalog, svedoči i monografska studija Zlatno jagnje. U vidokrugu Andrićeve estetike (2007). Za razliku od opšteprihvaćene arhetipske kritike, književna arhetipologija je interdisciplinarna metoda koja je zasnovana na psihološkoj, filozofskoj i estetičkoj dimenziji. Kroz veći deo ove studije Šutić podrobno objašnjava nastanak i značenje Jungovog pojma arhetip – istovremeno se suprotstavljajući shvatanju arhetipa kod Nortropa Fraja, te bi, po svojoj pouzdanosti i preglednosti, taj deo teksta mogao da predstavlja svojevrstan i zaseban uvod u osnovne teze Jungove analitičke psihologije. Osim što izlaže razvoj Jungove misli usredsređene na problem arhetipa, Miloslav Šutić iznosi i tragove Jungovih estetičkih ideja koji proizlaze iz teorije arhetipova i koji, iako imaju određene slabosti, predstavljaju važan temelj za zasnivanje arhetipske estetike. Međutim, za njeno zasnivanje je, ipak, od presudne važnosti Jungovo shvatanje stvaralaštva, tj. nastanka umetničkog dela, budući da se, prema njemu,
izvorište simboličkog umetničkog dela ne može tražiti u lično nesvesnom autora, već u sferi nesvesne mitologije, odnosno kolektivno nesvesnog. A ako se dovršeno umetničko delo u svetu objavljuje posredstvom reči, onda o ovakvoj Jungovoj usmerenosti svedoči sledeći zaključak Gerharda Hauptmana: „Pesnički stvarati znači omogućiti da iza reči zazvuči prareč”. (159)
Na osnovu toga, cilj arhetipske estetike, odnosno književne arhetipologije, bilo bi usmeravanje hermeneutičke oštrice na „prepoznavanje arhetipskih obrazaca” (166), a potom i načina na koji su umetnički transponovani, odnosno interpretirani u datom posebnom kontekstu. Nakon toga:
Predstoji utvrđivanje poetičkog i strukturnog, kompozicionog i jezičkog doprinosa toga obrasca smislu i poruci jednog književnog dela. (171)
Šutić ističe da taj doprinos nije lako utvrditi, i nastavlja:
Može se govoriti o različitom odnosu pojedinih književnih pravaca i epoha prema arhetipskoj, odnosno mitskoj inspiraciji. (171)
Takođe, on dodaje da upotreba arhetipske kritike zavisi od prirode samog književnog dela, odnosno od činjenice da li je to delo ostvareno na arhetipskoj osnovi, i da li su u njemu sadržani pojedini arhetipski obrasci (171).
Važna je i poslednja teza studije, koja se dodiruje sa prethodnim tezama, o ontološkoj perspektivi književne arhetipologije, budući da se kolektivno nesvesno, kao primarna transcendencija, dodiruje sa Bićem.
Poslednja studija iz Traganja za metodom nosi naziv „Filozofsko-estetička osnova tumačenja književnosti”. Ona je najmlađa i prvi put je objavljena u ovoj knjizi, za razliku od prethodne tri studije, koje su u nešto drugačijem obliku ranije već bile objavljivane. U njoj Šutić nastoji da još jednom osvetli temelje estetske kritike i njen odnos sa filozofijom i književnom teorijom u kontekstu kako opšteg razvoja duhovnih nauka, tako i razvoja estetike i, posebno, fenomenologije. U mnogo čemu ovu studiju treba posmatrati kao sintezu ranijih radova, jer se u njoj iznova objašnjavaju osnovni pojmovi o kojima je već bilo reči ranije, kao što su pojmovi slika sveta i Biće.
Ističući kako je slika sveta „u svojoj filozofskoj osnovi, ali i u svojoj estetskoj strukturi, ontološki pojam, jer podrazumeva na specifičan, slikovni, čulni način spoznatu i doživljenu celinu materijalno-duhovnog sveta”, može se zaključiti da sva posvećenost Miloslava Šutića naukom o književnosti izvire iz te jedne jedine sintagme: „slika sveta”. Jer, pojam slike sveta istovremeno se grana u pravcu filozofije i u pravcu teorije književnosti, gradeći na preseku tih pravaca uslove za nastanak estetike književnosti. Da li se onda taj pojam, u jednom krajnje proizvoljnom smislu, može razumeti kao arhetip iz koga se razvilo književnoteorijsko stvaralaštvo Miloslava Šutića?
Sumirajući svrsishodnost sopstvenih polazišta, Šutić s pravom postavlja pitanje, ali i daje, samom sebi, a ujedno i čitaocima, odgovor:
Ali se sada može postaviti pitanje zašto je neophodna ovakva, na prvi pogled vrlo složena aparatura, odnosno, zar se književno delo ne može proučavati neposredno, ako nas već navedeni postupak vodi toj neophodnosti? Odgovor na ovo pitanje je odrečan, zato što je književno delo prepuno vrlo složenih činjenica, čije se granice konačnih dometa, iz teorijske perspektive, moraju saznati i odrediti. Samo tako, otkrivanjem mesta pojedinih činjenica književnog dela u slici sveta približavamo se potpunijoj spoznaji tih činjenica, odnosno toga dela kao celine. A složenost pomenute aparature, da ponovimo, pojednostavljena je shematskim prikazom slike sveta. (195–196)
Ističući kako osnovni metodski postupak proučavanja književnosti određuje ontologija, kojoj, pored Bića, pripada i pojam slike sveta, Šutić se u završnici svoje studije još jednom osvrće na novu ontologiju fenomenološkog estetičara Nikolaja Hartmana. Šutić istovremeno uočava kako se „postupak” te ontologije može svesti na analizu, koja je: u domenu hermeneutike, to jest onoga što u metodologiji nauke o književnosti nazivamo tumačenjem ili interpretacijom književnog dela, kao osnovnim i krajnjim ciljem svih naučnoknjiževnih metoda (211).
Šutić zaključuje da se na tlu nove ontologije odvija istovremen proces estetizacije filozofskih pojmova i ontologizacije estetičkih pojmova. Ta potonja ontologizacija dovodi do ontologizacije umetnosti. Drugim rečima, estetika je podignuta na ontološku ravan, odnosno Estetsko biće participira u Biću kao takvom. Svrha tih ponovljenih, samo drugačije oblikovanih zaključaka sa kraja knjige Traganje za metodom, a koji su po svome značenju gotovo identični sa stavovima iznetim u prvoj studiji koja je otvorila knjigu, čini se da je u podvlačenju značaja koju je za teoriju slike sveta imala misao Nikolaja Hartmana, i koja je sada naglašena u meri koju, prema Šutiću, zaslužuje.
Sličnosti i podudarnosti koje postoje između četiri studije, naročito između prve i poslednje, upućuju na brigu njihovog autora da jezgro svoje misli što čvrstije i jasnije omeđi od proizvoljnosti i mogućih rasplinjavanja u tekstu, koji, uostalom, i ne zavise toliko od samog autora. Stoga bi se veliki deo knjige mogao sa razlogom opisati kao varijacije na temu, čime se značenje naslova, „traganje za metodom”, dodatno proširuje značenjem traganja za smislom, za suštinom, za rečju koja će biti najbliža istini i njenom obliku. Traganje za metodom je ujedno traganje koje opisuje samo sebe, ali i autora koji se bavi tim opisivanjem. To je traganje usmereno kako na predmet, tako i na samo sebe, čime postaje vlastiti predmet. Traganje za metodom je knjiga koja od početka zna za čim traga, ali je u neprestanoj napetosti ili prividnoj nemogućnosti da to do kraja i opiše, u iščekivanju da se konačna reč o metodi oblikuje. Jer, ono što metodi daje vrednost jeste upravo pokušaj da se kroz lavirinte filozofskih, estetičkih i književnoteorijskih pojmova izvuče na svetlost dana, pokušaj da se, u tome stremljenju, estetizuje.
Moglo bi se, zato, reći da višedecenijsko bavljenje Miloslava Šutića estetskim aspektima književnih dela istovremeno podrazumeva i estetsko uobličenje pristupa tim delima. Krećući se autoritativno između dveju sinteza, jedne izložene na početku, a druge, po saznajnom dometu skoro identične, na kraju knjige Traganje za metodom, a znajući da se uz njihovu pomoć visoko uspinjao lestvicama koje su vodile i vode ka smislu i istini književnoumetničkog dela, može se zaključiti da je autor ove knjige za sobom ostavio jedno značajno delo, značajno ne samo po sebi, što nesumnjivo jeste, već i u onoj meri u kojoj se čitalac-tragač odaziva pozivu da mu se pridruži u iznova – ali nikada do kraja – opisanoj odiseji.
Kristijan Olah