Tiha pristaništa Milete Jakšića

01.01.13 Književna istorija

Knjigom Tiha pristaništa Milete Jakšića Zorica Hadžić nije napravila samo jednu odličnu naučnu studiju o Jakšićevim delima, već nas je upoznala i sa životom i likom Milete Jakšića. Ona je uspela da obuhvati sve što je Jakšić za života napisao, pa čak i ona dela koja je i sam ispustio iz vida. Naslov knjige je esejistički naglašen. Za Jakšića je literatura predstavljala iskoračivanje u drugi svet i samim tim je i značila više od realnog sveta. Za njega, dosta povučenog kada je reč o književnoj sceni i književnom životu, pesme i proza koje je pisao, njegova književna dela, bili su njegova najdraža, tiha pristaništa.
Monografijom Milovan Vidaković Pavle Popović je pozitivizam biografske metode uzdigao na veoma zavidan nivo. Ta njegova knjiga, u kojoj se s razlogom u naslovu daje samo ime pisca, iznedrila je desetine potonjih naučnih monografskih radnji tipa „život i delo”. Za neke pisce ta metoda pokazala se veoma podesnom, pogotovu ako se na moderan način primenjuje, da se, kako je Pavle Popović činio, daje književna biografija pisca, ispripovedana idući hronološki po delima, po odjeku koji su njegova dela imala za njegova života, sa smislenim dovođenjem u vezu biografskih detalja sa detaljima iz pojedinih dela.
Knjiga Zorice Hadžić pokazala je da je za proučavanje Jakšićevog dela ova metoda veoma važna. Ona je višegodišnji rad posvetila Mileti Jakšiću. Pored više priloga objavljenih u časopisima, priredila je knjigu: Mileta Jakšić, Iz moje beležnice (2010), sa Milivojem Neninom priredila je knjigu Sudari Milete Jakšića (2005). Svim ovim istraživanjima dela Milete Jakšića ukazala je na nešto veoma važno kada su u pitanju literature malih naroda, da i pisci koji nisu stubovi književnosti određenog vremena i te kako mogu da otkriju dosta toga važnog za neku književnu epohu. To posebno važi kada je u pitanju fenomen umetničkih porodica, koji je primereniji kulturnim sredinama velikih naroda. Naime, kod Srba je više porodica iznedrilo velika imena u književnosti i umetnostima. Posebno su, u tomkontekstu, obrađene porodice Jovana Ilića, te Petrovića i Nastasijevića, a tu spadaju i Jakšići. U senci velikog strica Đure Jakšića započeo je svoju književnu karijeru Mileta Jakšić, slikarski talenat imao je i Beluš Jakšić, Đurin sin, a i Mileta je imao i slikarskog dara. U Velikokikindskom kalendaru za 1898. godinu, uz sliku Đure Jakšića, oglašavaju se kao saradnici njegovi sinovci Mileta i Milutin. Zorica Hadžić nam ukazuje i na ukrštanja ovih velikih porodica (prva supruga Vijislava Ilića Tijana bila je ćerka Đure Jakšića). Upravo ovim započinje književna biografija Milete Jakšića. U tom kontekstu treba tumačiti i opis fotografije na kojoj su uz Miletu Jakšića Vasa Stajić i Veljko Petrović. Oni su podržavali i pratili Miletu sve do njegove smrti, održavši mu posmrtne govore u ime Matice srpske i Srpske književne zadruge. Reč je o porodicama ustrojenim po stvaralačkim principima, o tzv. književnim i kulturnim krugovima, koji čine okosnicu letopisa književnog i kulturnog života.
Mileta Jakšić, svakako, upotpunjuje sliku književne tradicije koja prethodi epohi moderne, kako u poeziji, tako i u prozi. Ako Jakšića uporedimo sa Jankom Veselinovićem možemo ustanoviti da se na tematsko-motivskom planu na razmeđi 19. i 20. veka ističu dva pravca pripovedanja srpskog realizma: onaj koji se uporno drži seoskog života bez obzira da li mu pristupa kao idili ili kritički sagledava rastakanje patrijarhalnog sela, što je najuočljivije kada se radnja premešta u palanački svet, i drugi okrenut u punoj meri gradskom ambijentu, u okviru kojega se, pod uticajem zapadnih vodećih literatura, u srpskom realizmu ostvaruju na razne načine iskoraci u pripovedanju i priprema put modernoj. Komparativna istraživanja, naročito sa nemačkom književnošću, pokazuju da novi prodori bogate srpsku književnost, za šta je Jakšićevo delo najbolji primer.
Mileta Jakšić je posebno zanimljiv jer vrlo rano uvodi onostrano i fantastično kod nas i svakako je pisac koji zavređuje istraživački rad, naročito kada je reč o poetičkim kanonima.
Knjiga Tiha pristaništa Milete Jakšića počinje veoma sugestivno. U odeljku Umesto uvoda čitalac se postepeno uvodi u Jakšićev život i prenosi u tadašnje vreme. Kroz opis fotografije na kojoj se nalaze Vasa Stajić, Mileta Jakšić i Veljko Petrović, Zorica Hadžić nas približava jednom odavno zaboravljenom svetu, vremenu precvetavanja Srpske Atine. Ona uspeva da napravi knjigu koja je veoma prijemčiva i za običnog čitaoca, upravo zahvaljujući ličnoj noti koju koristi, kao i stilom romansiranog esejizma na granici sa biografskom prozom. Tom utisku najviše doprinose priče o Jakšićevim kritičarima. Kroz ovaj deo knjige Hadžićeva uspeva da kod nas probudi i neku vrstu saosećanja sa Jakšićem i nagoni nas da se osećamo čak i ljuti zbog nepravde koju mu je kritika učinila (i Aleksa Šantić, sudeći po prepisci Jakšićev bliski prijatelj, strada na sličan način u pogromu Ljubomira Nedića koji, u želji da izmeni stanje srpskog pesništva krajem 19. veka, upravo njih dvojicu izdvaja kao predstavnike prevaziđenog i anahronog pravca pevanja). Ova knjiga jeste i svojevrsna odbrana Jakšića i njegovog dela, ona pokazuje koliko je Jakšić, u stvari, važan za našu književnu tradiciju i koliko je doprineo da se ona uzdigne iznad linije standardnog pevanja i mišljenja, da se načini, kako veli Zorica Hadžić, „potreban luk ka modernizmu”.
Najveći deo knjige zauzima odeljak Pesnički opus koji je vrlo detaljan, što je i logično, s obzirom na to da je poezija najzastupljenija u Jakšićevom stvaralaštvu. Otuda Zorica Hadžić književnu biografiju započinje pesničkom biografijom. Ona prati Miletu Hadžića od prvih poetskih okušaja, od saradnje u Đačkoj družini „Sloboda” i listu Sloboda i bogoslovskom književnom društvu „Sloga”, te Nevena Jovana Jovanovića Zmaja, pa sve do Stražilova, Javora, Zore, Brankovog kola, Nove iskre, beogradskog Kola. Posebna poglavlja pesničke biografije čine knjige pesama: Pesme (1899), Pesme (1922), kao i hipotetička treća zbirka koju je rekonstruisala Zorica Hadžić na osnovu traga koji je pronašla u pesnikovoj rukopisnoj zaostavštini. Veoma kritički je, u posebnom odeljku, sagledala priređivanja posthumnih pesničkih zbirki, zalažući se da je naučno izdanje njegovih pesama jedino opravdano. Takođe, ona prati reagovanja na dve objavljene knjige pesama od prvih beležaka u kojima se tek saopštava da se neka knjiga pojavila, do većih kritika Marka Cara, Milana Savića, Jovana Protića, Milorada Mitrovića, Antuna Gustava Matoša i Ljubomira Nedića. Povodom negativne Nedićeve kritike Zorica Hadžić nam otkriva da Mileta Jakšić i nije bio tako pomiriteljan, već da je na pesnički način žestoko odgovorio, ali da je tekst ostao u rukopisnoj zaostavštini Riste Odavića, urednika Nove iskre, zbog iznenadne Nedićeve smrti. Ona prati razvojnu liniju Jakšića pesnika pre svega u listovima i časopisima, a potom, u posebnim poglavljima i po knjigama pesama, kroz prepisku, dnevnike, beleške u periodici, pozive na pretplatu Jakšićevih knjiga, njegove evidencije pretplatnika na njegove knjige. Poseban interes pokazala je za Jakšićeve kontakte sa velikim pesnicima, Lazom Kostićem, Vojislavom Ilićem, Zmajem, pri čemu veoma lako prelazi sa biografske metode na domen poetike, ukazujući na literarne veze ovih pesnika (na primer: Kostićeve pesme „Minadir” i Jakšićeve „Elegija gladnog pesnika”; XXII pesma iz Zmajeve knjige Đulići uveoci i Jakšićeva pesma „Zima (svojoj sestri)”).

Dugi niz godina Jakšić je bio proučavan uglavnom kao pesnik, sve dok se nije u savremena izučavanja vratio na primeren način zahvaljujući knjizi Svetlane Velmar Janković Nečista kuća, u kojoj su sakupljene njegove najbolje pripovetke. Posle dela knjige posvećenog poeziji, slede odeljci: Prozni opus, Drama i Stvaralaštvo za decu.
Iako je najmanje proučavan kao pripovedač, njegove pripovetke su svakako prihvatane drugačije u vremenu u kojem je živeo. Pokazalo se da Mileta Jakšić gradi specifičan pripovedni svet u kome se javlja, veoma rano za srpsku prozu, paralelan svet sa elementima onostranog. To je jedinstveni, homogeni pripovedni svet u kome preovladavaju osećanje usamljenosti, strah (odsmrti, od usamljenosti, od izopštenja iz patrijarhalne sredine), panični strah, halucinacije, snovi, fantastika sa etnološkom, folklornom osnovom. Jakšića modernim čini okretanje unutarnjem svetu likova. Junaci njegovih priča u negativnom su odnosu prema stvarnosti, usamljeni su, nestalni, otuđeni. Njegov pripovedni svet pomeren je na tamniju stranu. Od opisa, pa do izricanja duševnog stanja likova, fizičko je potisnuto, manje je bitno. U prvom planu je ono iskonsko u čoveku. Jakšić na taj način, često, dostiže nivo volšebnosti koja krasi modernu pripovetku 20. veka.
Jakšić je pokušao da se ostvari i u dužoj književnoj formi, romanu (Roman usamljena čoveka), ali, nažalost, u tome nije uspeo. Zorica Hadžić govori i o rukopisu ovog nedovršenog romana. Ona nam otkriva i sudbinu njegove drame Urok, kao i način na koji se ona može rekonstruisati i sagledati u celosti. Posebno je zanimljiva analiza ove Jakšićeve fantastične drame, čiji su delovi objavljeni posle njegove smrti u Letopisu Matice srpske (1927–1928; 1932). U odeljku posvećenom Jakšićevoj književnosti za decu izdvajaju se prilozi o njegovoj zbirci Dečja zbirka pesama i proze, kao i o priređenim knjigama pesama Jovana Jovanovića Zmaja i Vojislava Ilića, o drami Sunčanica, vezama sa Zmajem i Vojislavom Ilićem, kao i o Jakšićevom viđenju detinjstva.
To su osnovna poglavlja književne biografije Milete Jakšića. U želji da zaokruženo predstavi Jakšićevo delo, da pripremi valjan i temeljan teren za buduće naučno izdanje njegovih sabranih dela, Zorica Hadžić se trudi da joj ništa ne promakne. Tako, i pored dosadašnjih detaljnijih izučavanja Jakšićeve pripovedne proze, njoj nisu promakla dela koja je čak i sam autor izgubio iz vida pripremajući svoje knjige. Ona redovno poseže za sačuvanim rukopisima, prati verzije teksta, koristi Jakšićeve beležnice i druge dnevničke zapise, prepisku, kako bi što preciznije utvrdila sudbinu pojedinih Jakšićevih dela. Četvrti odeljak Prilozi sadrži veoma uzbudljiva otkrića Zorice Hadžić kojom se ova knjiga o životu i delu Milete Jakšića na najlepši način upotpunjuje. Da izdvojim: „Pismo u stihovima”, „Iz Beležnice Vase Stajića”, „Dnevnički zapis Jovana Maksimovića”, „Pisma koja je W. Kirkconnell uputio M. Jakšiću”, „Neobjavljene pesme posvećene Zorki Andrejević”, „Iz neobjavljenih propovedi Milete Jakšića”, „Neobjavljeno predavanje Milete Jakšića”, „Monolog jednog radikalskog trbušara”, „Poezija Milete Jakšića u antologijama i zbornicima” ...
Ali, ovo nije samo knjiga o životu Milete Jakšića. Govoreći o Jakšićevim poznanstvima sa određenim piscima (Laza Kostić, Sima Matavulj), Zorica Hadžić govori i o uticajima i preplitanjima na tematsko-motivskom planu, služeći se komparativnom metodom primenjenom na Jakšićevo delo i dela njegovih savremenika. Zorica Hadžić prati Jakšićevo književno stasavanje, razvoj njegove stvaralačke linije, od romantizma, preko realizma, pa sve do moderne. Posebno su zanimljivi njeni esejistički pristupi pojedinim inspirativnim motivima (priroda, tišina, bog, vreme, smrt) zastupljenim u poeziji i prozi toga vremena koji zauzimaju centralno mesto u Jakšićevom delu, kao i načinima kako se to stvaralački oblikuje.

Najinteresantniji deo knjige čini priča o onome što nije do danas bilo objavljeno. Jakšićeva razmišljanja o književnosti i pisanju uopšte, njegova poetika mogla se samo naslutiti iz pojedinih pesama, ali tek zahvaljujući sačuvanim beleškama mi dobijamo celokupan uvid u njegovo stvaralaštvo. Jakšić je pisao poeziju i prozu, ali i o ljubavi, rodu i otadžbini, kao i veoma angažovane priloge o raznim aktuelnim temama. Sve ga to čini svestranim piscem vrednim pažnje, čije književno delo i lično prisustvo bitno upotpunjuju jedan previrući i dinamičan period srpske književnosti i kulturnog života.
Miletu Jakšića Zorica Hadžić ne doživljava isključivo kao povučenog i letargičnog pisca koji nije uspeo da se izbori za svoje mesto u književnosti. Knjigom Tiha pristaništa Milete Jakšića ona uspeva da pruži jednu novu analizu ovog pisca i prva objedinjeno predstavi njegovo celokupno književno delo. Ono što najviše privlači pažnju je ličan ton u kojem je knjiga pisana. Možda je to malo neobično kada se, kao u ovoj knjizi, postavljaju i ostvaruju istraživački veoma visoki naučni ciljevi, ali je u slučaju Milete Jakšića to bio jedini način da se čitaocima približi njegovo delo, koje je u velikoj meri odudaralo od matice srpske književnosti na razmeđi 19. i 20. veka, a sam pisac bio poprilično udaljen od poprišta književnih zbivanja, posebno književnog života prvih decenija 20. veka. Zorica Hadžić s pravom ističe njegovu kob „izmeštenosti iz središta”.
Knjigom Tiha pristaništa Milete Jakšića Zorica Hadžić je obuhvatila celokupan život i delo jednog zaboravljenog stvaraoca. Ona je čak Jakšićevo delo i proširila, upotpunila, a svakako znatno je doprinela njegovom tumačenju.
Milica Tomović