01.09.19
Vojnoistorijski glasnik
Autobiografije, uspomene, memoari i dnevničke beleške ljudi koji su uticali na oblikovanje istorijskih pojava i fenomena ili onih koji su se jednostavno našli u njihovom „vrtlogu” bude pozornost svih onih koji nastoje da spoznaju prošlost. U prvoj liniji profesionalnim istraživačima pružaju priliku da opovrgnu ili potvrde navode koje su pronašli u primarnim izvorima, ali i da „živom reči” obogate svoje publikacije i što vernije dočaraju predmet istraživanja. Za nestručnu javnost, koja većinom nema strpljenja za „suvoparne” i faktografijom i naučnim aparatom „opterećene” naučne publikacije, mogu da predstavljaju polazni impuls za dalje „putovanje” u prošlost.
Zahvaljujući revnosti mladog ali već iskusnog istraživača Nemanje Devića (do sada kao autor i koautor objavio pet monografija) od zaborava i propadanja otrgnuta su sećanja Aleksandra M. Miloševića, oficira Kraljevine Jugoslavije, ravnogorskog komandanta i istaknutog političkog radnika u emigraciji. Sećanja su pisana u Kanadi i hronološki obuhvataju period od septembra 1944. i poraza Jugoslovenske vojske u otadžbini na Jelovoj gori do maja 1945. i njegovog bekstva iz zemlje. Publikacija se sastoji od predgovora, četiri poglavlja i priloga. Svestan činjenice da je ličnost Aleksandra Miloševića nedovoljno poznata i neistražena, priređivač se opravdano opredelio da uporedo sa tekstom sećanja pruži i temeljnu biografiju ovog oficira.
U prvom delu biografije (Biografija Aleksandra Miloševića Prvi deo 33–149) autor prati život Miloševića od rođenja 1910. do odlaska iz zemlje 1945. godine. Poreklo porodice, otac ratnik, odrastanje u Šumadiji, osnovno obrazovanje i gimnazijski dani u Kragujevcu i Vojnoj akademiji u Beogradu teme su kroz koje nas priređivač upoznaje sa formiranjem ličnosti i karakternim osobinama Miloševića, čime pruža širi kontekst za njegovo razumevanje. Činjenica da je Dević kao izvor koristio i „đačku knjižicu” gimnazijalca Miloševića dovoljno svedoči da ova biografija stoji na čvrstim heurističkim temeljima. Čitajući ove redove formiramo sliku o nacionalno orijentisanom oficiru, koji je po uspehu prednjačio u svojoj klasi, ali i koji je svoju čast i ideale branio poveremeno nekonvencionalnim metodama. Od posebne važnosti je deo biografije posvećen Miloševićevoj ulozi u Aprilskom ratu. Kao komandant baterije u 31. artiljerijskom puku, ovaj oficir bio je svedok prodora jugoslovenske vojske u Albaniju. Preostali deo biografije čitaocu pruža kvalitetno predznanje za čitanje samih sećanja. Autor biografije prati Miloševićev put od odluke da se ne preda i nastavi borbu, priključi Ravnogorskom pokretu, stupi na čelo ove organizacije u svom zavičaju, do postavljanja za komandanta Drugog šumadijskog korpusa, povlačenja u Bosnu, povratka u Srbiju i bekstva iz zemlje. Kako bi rekonstruisao ovaj deo biografije, autor pored primarne građe, relevantne literature i samih sećanja upotrebljava i zaostavštinu Miloševića.
Dević posebno apostrofira podatak da se Milošević, za razliku od mnogih njegovih saradnika, nije legalizovao nakon sloma ustanka 1941. godine. Takav potez tumači nekompromisnim antiokupatorskim opredeljenjem koje je krasilo ovog oficira sve do okončanja Drugog svetskog rata. Uprkos činjenici što je koristio kontakte sa pojedincima u Srpskoj državnoj straži, on je imao izrazito negativno držanje prema „stražarima”. Prema Srpskom dobrovoljačkom korpusu zauzimao je još oštriji stav. U ovom periodu Milošević je izgradio i negativan odnos prema komunističkom pokretu otpora, na šta je nesumnjivo uticala činjenica da je bio zarobljen i odveden u oslobođeno Užice krajem oktobra i početkom novembra 1941. Ističući činjenicu da je nakon sloma ustanka uspeo da obnovi i proširi organizaciju na svom terenu, Dević Miloševiću daje epitet sposobnog komandanta. Svoju sposobnost ovaj oficir pokazao je i prilikom formiranja Drugog šumadijskog korpusa. Za razliku od mnogih drugih komandanta JVuO, uspeo je da suzbije samovlašće lokalnih oficira i uspostavi čvrstu subordinaciju. Autor ističe Miloševićevu pravdoljubivu stranu i njegova nastojanja da zaštiti i ostvari ugled kod civilnog stanovništva. Deo biografije koji je posvećen porazu ravnogorskih snaga, napuštanju Srbije i bosanskoj golgoti obimom je najmanji, što je u potpunosti opravdano s obzirom na to da u nastavku na ovu temu ide opširan Miloševićev tekst.
Prvi deo sećanja pod naslovom U vrtlogu ukrštenih interesa moćnih (149–205) Milošević je posvetio oslikavanju opšteg stanja u JVuO nakon teškog poraza na Jelovoj gori, probijanju, povratku i prilikama na terenu korpusa, ulasku Crvene armije u Kraljevinu Jugoslaviju, pokušaju oslobođenja Kraljeva, konferenciji u Ivanjici i napuštanju Srbije od glavnine ravnogorskih snaga. Kao ključ poraza Milošević ističe „engleske magacine” a ne borbenost partizanskih jedinica, uz opasku da bi bez ove prednosti neprijatelj bio lako savladan. Još jednom potvrđuje da je poziv kralja Petra II Karađorđevića iz septembra 1944. da se svi priključe Narodnooslobodilačkom pokretu imao razarajuće posledice po moral vojnika, ali i civilnog stanovništva. Dolazak Crvene armije, prema navodima Miloševića, pripadnici JVuO videli su kao tračak nade i faktor koji će da „urazumi naše komuniste”. Ovakva nada brzo je raspršena i izvidnica koju je Milošević uputio u susret jedinicama Crvene armije dočekana je oružanom vatrom. Značajno je i Miloševićevo svedočenje o razgovorima sa generalom Miodragom Damjanovićem, šefom kabineta vlade Milana Nedića. Ocrtava ga kao ciničnu osobu, koja je pod teškim okolnostima pokazivala bezbrižnost. Za razliku od dosadašnjih istoriografskih istraživanja koja su prikazivala Damjanovića kao bliskog saradnika generala Mihailovića, sećanja koja analiziramo odnose između navedenih faktora stavljaju na liniju nužne saradnje, koja je iznuđena teškim političko-vojnim okolnostima u kojima su se našli vlada Milana Nedića i JVuO. Ovim memoarima dopunjena su i naša saznanja o konferenciji ravnogorskih komandanata održanoj oktobra 1944. u Ivanjici, na kojoj je razmatrana situacija i doneta odluka o napuštanju Srbije.
U Bosni – na idejnom bespuću do golgote drugi je deo Miloševićevih sećanja. Bosanska golgota JVuO nije posebno obrađivana kaoistoriografska tema, a u memoarskoj literaturi (izuzev Miloševićevog eseja u publikaciji Knjiga o Draži) samo fragmentarno, te ovaj deo sećanja predstavlja najznačajniji doprinos ovih memoara. Činjenica da je autor bio profesionalni oficir, sa završenim topografskim kursom, rezultirala je u faktografskom pogledu preciznom rekonstrukcijom kretanja jedinica JVuO kroz ovaj deo Kraljevine Jugoslavije. Da je tekst pisala oficirska „ruka” vidljivo je i prilikom čitanja delova o ratnim dejstvima. Pored faktografske preciznosti tekst obiluje i detaljima iz svakodnevnog života vojnika JVuO i opisima mesta kroz koje je ova vojska prolazila. Koristeći naraciju, bogatu detaljima, ličnim impresijama i najrazličitijim opisima, autor nam upečatljivo dočarava „ponor” u kome se našla JVuO. Bez osnovnih životnih namirnica, naoružanja i municije, lekova i drugog materijala, prinuđeni da se snabdevaju kod lokalnog stanovništva, koje je i samo bilo siromašno, ravnogorci su se borili za goli opstanak. Borbena moć gladne, gole, bose, obolele od tifusa i demotivisane vojske bila je na minimumu. Epizoda prilikom napada na varošicu Kalinovik, kad je ljudstvo Romanijskog korpusa napustilo jedno krilo samo da bi večeralo, dovoljno svedoči o tome.
Milošević učestalo iznosi lične utiske i biografske podatke o istaknutim komandantima, oficirima i pojedinim običnim vojnicima. Prvi čovek ravnogorske organizacije prikazan je gotovo apologetski, što nam je dobar pokazatelj kakav su odnos pojedini oficiri imali prema svom komandantu. Za razliku od idolopokloničog pogleda na ličnost generala Mihailovića, Milošević nije imao reči hvale za mnoge druge ravnogorske komandante. Pod udarom najveće kritike našao se Nikola Kalabić i Gorska kraljeva garda. Na više mesta Milošević ukazuje na zloupotrebe ove jedinice, nevojničko ponašanje njenog komandanta i povremene zločine nad civilima. Autorovu blagonaklonost ne uživa ni major Pavle Đurišić. Od prvog susreta Milošević je iskazao nepoverenje, a prilikom nastupanja JVuO u Bosni i Hercegovini nije propustio priliku da kritikuje zločine nad muslimanskim stanovništvom koje su počinile Đurišićeve jedinice.
U drugom delu biografije (Biografija Aleksandra Miloševića Drugi deo, 325–425) Dević je rekonstruisao život Miloševića u emigraciji. Na taj način pružio je prilog istraživanju srpske emigracije nakon Drugog svetskog rata, s obzirom na to da je Milošević aktivno radio na njenom političkom oblikovanju i bio svedok raskola unutar Srpske pravoslavne crkve 1963. godine. Ne treba zanemariti i da su čitaoci na ovaj način dobili i uvid u atmosferu pod kojom su sama sećanja nastajala.
Na kraju publikacije nalaze se tri priloga (427–465). U prvom su sećanja Miloševića na člana savezničke misije Đorđa Musulina, jednog od komandanta koji su bili njemu potčinjeni Radosava Ivanovića idrugove iz Vojne akademije Bogoljuba Mijatovića i Vojmila Alfirevića. Drugi predstavlja govor koji je Milošević održao 1986, a u kome objašnjava svoje shvatanje suštine i uloge Ravnogorskog pokreta. U trećem prilogu priređivač je pružio hronologiju najvažnijih događaja u životu i radu Miloševića. Radi bolje vizuelizacije publikacija je opremljena i sa više blokova do sada manje ili u potpunosti nepoznatih fotografija. U ovom kontekstu posebno bismo istakli geografsku kartu čiji je autor Milošević, a na kojoj je ucrtan put kojim je JVuO prošla tokom bosanske golgote.
Za razliku od mnogih istoriografskih puritanaca koji bi tekst sećanja opteretili brojnim fusnotama, Dević se sasvim opravdano opredelio da interveniše samo u krajnjoj nužnosti, tj. kada Milošević piše o manje poznatim ljudima ili je neophodno ispraviti navode. Na taj način sačuvao je dinamiku i autonomiju teksta. Umesto opterećivanja osnovnog teksta invanzivnim naučnim aparatom, priređivač je pružio prvu sveobuhvatnu biografiju Aleksandra Miloševića, što predstavlja poseban naučni doprinos. Svojim uravnoteženim i većinom kritičkim prikazom događaja Miloševićev tekst je u potpunosti na tragu Sećanjima iz rata Zvonka Vučkovića, među istoričarima jednim od najcenjenijih ratnih memoara. U određenom pogledu ovi memoari se i dopunjuju, s obzirom na to da je Vučković bio svedok događaja u okupiranoj Srbiji do avgusta 1944, kada je napustio zemlju. Osnovna razlika je nesumnjivo što Milošević po formacijskoj dužnosti često nije bio na samom izvoru događaja i samim tim svedok ili učesnik donošenja najvažnijih odluka. Uprkos tome sigurni smo da će ovi memoari biti nezaobilazna literatura onih istraživača koji imaju ambiciju da proučavaju istoriju Ravnogorskog pokreta. Nesumnjivo, po temama koje su zastupljene i stilom kojim su napisani imaju potencijal da osvoje i nestručnu publiku.
Dr Rade Ristanović
