01.01.17
Srbija i Rusija za vreme druge vladavine kneza Mihaila (1860–1868)
Danko Leovac, docent na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu naučnoj javnosti predstavlja se svojom prvom monografijom Srbija i Rusija za vreme druge vladavine kneza Mihaila (1860–1868). Reč je o donekle izmenjenoj i dopunjenoj doktorskoj tezi koju je 2014. godine odbranio na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
Iako su srpskoruske političke i kulturne veze bile izuzetno snažne u 19. veku, u našoj istoriografiji, nažalost, još ne postoji celovita studija o diplomatskim odnosima Srbije i Rusije u tom stoleću. Ako izuzmemo dela ruskog istoričara Nila Popova (1833–1891), od srpskih istoričara monografije o diplomatskim i političkim odnosima dveju država napisali su Nikola Popović (Odnosi Srbije i Rusije u Prvom svetskom ratu, 1977; Srbija i carska Rusija početkom 20. veka, 1994) i Duško Kovačević (Srbija i Rusija 1878–1889. Od Berlinskog kongresa do abdikacije kralja Milana, Beograd 2003). Očigledno je, dakle, da ova monografija Danka Leovca popunjava značajnu prazninu u srpskoj istoriografiji.
Knjiga je pisana prvenstveno na osnovu ruske arhivske građe i relevante srpske i ruske literature. U njoj su osvetljeni brojni, dosad nepoznati, detalji iz diplomatskih odnosa Kneževine Srbije i njenog najznačajnijeg spoljnopolitičkog saveznika u 19. veku u jednom dinamičnom razdoblju kakvo je, bez sumnje, bila sedma decenija 19. veka. U Predgovoru Leovac ističe da srpski istoričari Vojislav Vučković i Ljiljana AleksićPejković koji su najviše proučavali spoljnu politiku Srbije za vreme druge vlade kneza Mihaila, uopšte nisu koristili rusku izvornu građu, već francusku, britansku i italijansku. Ruski diplomatski izvori za navedeno razdoblje, naglašava autor, bili su istraživačima nedostupni do devedestih godina 20. veka, što su objektivni razlozi zbog čega se ova monografija pojavljuje tek danas. Impozantan je spisak ruskih arhiva u kojima je Leovac, tokom višekratnog boravka u Rusiji, prikupljao građu za pisanje monografije: Arhiv spoljne politke Ruske imperije (AVPRI), Državni arhiv Ruske federacije (GARF), Odsek pisanih izvora Državnog istorijskog muzeja (OPI GIM), Ruski državni arhiv starih dokumenata (RGADA), Ruski državni vojnoistorijski arhiv (RGVIA), Ruska državna biblioteka, Naučnoistraživački rukopisni odsek (NIOR, RGB). Osim ruske izvorne građe u monografiji su zastupljeni britanski diplomatski izvori (Foreign Office, The Public Record Office). Treba li isticati da su u Leovčevoj monografiji zastupljeni neobjavljeni izvori srpskog porekla, da pomenemo građu iz fondova Ministarstva inostranih dela, Knjažeskosrpske agencije u Bukureštu, dokumenta iz ličnih fondova Ilije Garašanina, Stojana Novakovića Jeremije Stanojevića iz Arhiva Srbije i druge građe pohranjene u Arhivu SANU i Univerzitetskoj biblioteci? Dakle, sa stanovišta istraženosti teme radi se o izvanrednoj monografiji.
Što se tiče ekspozicije istraživačkih rezultata, ukazaćemo najpre na strukturu monografije. Osam poglavlja i veliki broj potpoglavlja napisani su prema hronološkotematskom principu. Poglavlja su sledeća: Doba značajnih preokreta (str.12–36), Državni interesi između Istoka i Zapada (str. 48–76), Doba napetosti (str.77– 120), Novi izazovi (121–154) Balkanski savez – od ideje do realizacije (str. 155–209), Planiranje rata i ruska vojna misija (str. 210–251), Knežev „preokret“ – rusofil ili pragmatičar? (str. 252–303) Zaključak (str. 303–308). Na kraju knjige, nalazi se spisak izvora i literature, registar imena i beleška o autoru. Naime, autor srpskoruske odnose prati od kraja prve vladavine kneza Miloša i kneza Mihaila, prikazuje specifičan odnos ruske diplomatije prema ustavobraniteljskom režimu da bi na strani dvadest devetoj naglasio značaj Pariskog mira i ciljeve ruske politike posle 1856. godine. „Prva i osnovna tačka ruske spoljne politike u ovom periodu bila je izmena članova Pariskog mira vezanih za neutralizaciju Crnog mora, pa tek potom povratak izgubljenih pozicija u balkanskom regionu, odnosno, podrška oslobodičakim pokretima balkanskih naroda u njihovoj borbi za sticanje autonomnih prava.“ Smena Aleksandra Karađorđevića i povratak Obrenovića na presto 1858. godine predstavljao je obnovu ruskog prestiža u Srbiji i suzbijanje austrijskog uticaja o čemu autor piše na tridest šestoj strani.
Ako bi po savremenim metodološkim obrascima trebalo izdovojiti ključnu reč u monografiji, ta reč bila bi „interes“. Na više mesta autor nepretenciozno ističe podudarnost srpskih i ruskih interesa u razdoblju od 1860. do 1868. godine. Sa jedne strane, ruski interes da povrati izgubljene pozicije na Balkanu, a sa druge strane interes kneza Mihaila da ima snažnog spoljnopolitičkog saveznika u sprovođenju politike oslobođenja srpskog naroda od vlasti Osmanlija. Podudarnost interesa najbolje se uočava u poglavlju „Doba napetosti“ u kojem su analizirani srpskoruski odnosi tokom 1862/63. godine. Rusija je, najpre, te godine diplomatski podržala Srbiju na kanličkoj konferenciji, isporučila veliku količnu naoružanja (39.200 pušaka i
3.000 sablji) i odobrila zajam po povljnim kamatnim stopama od 300.000 dukata. Taj prvi zajam Kneževine Srbije (povučeno je 150.000 dukata) uzet je radi pokrivanja budžetskog deficita i vraćen je u celosti već naredne 1863. godine.
Ruski interes u pogledu snažnog i stabilnog unutrašnjeg uređenja Kneževine Srbije ogledao se u bezrezervnoj podršci vladi kneza Mihaila. Autor je u pojedinostima osvetlio, do sada, nepoznatu ulogu Rusije u donošenju odluka Preobraženske skupštine 1861. godine, kojima je ustrojena druga vlada kneza Mihaila i faktički izmenjen Ustav iz 1838. godine (derogiranje nadležnosti Državnog saveta, novo ustrojstvo Vlade itd.). Zatim, dokazao je kako se manifestovala bezrezervna ruska podrška kneževom obračunu sa političkim protivnicima tokom 1864. godine (Majstorivićeva zavera, raspuštanje Velikog suda i Društva srpske slovesnosti).
Posebno zanimljivo poglavlje je „Balkanski savez – od ideje do realizacije“ u kojem autor analizira aktivnu i posredničku ulogu Rusije u pregovorima balkanskih naroda radi stvaranja saveza protiv Osmanskog carstva. „Rusija je u Srbiji videla centar okupljanja hrišćana i zbog toga su njeni diplomatski predstavnici pokušavali da ostale balkanske narode usmeravaju ka Srbiji“, piše na sto pedeset petoj strani. Izlaganje u ovom poglavlju je analitično. Objašnjene su sve faze pregovora Srbije, Crne Gore, Grčke, Rumunije, odnos Srbije prema Bugarima, Albancima i Hrvatima. Autor je u Zaključku knjige izneo veoma značajanu ocenu da Rusija, zabavljena unutrašnjim reformama i spoljnopolitičkim ograničenjima, nije bila spremna da vojno podrži rat balkanskih naroda protiv Osmanskog carstva, niti je vojna sprema balkanskih država bila adekvatna za uspešno vođenje rata (u tekstu ilustrovano brojnim tabelama i grafikonima). Leovac ocenjuje da je mišljenje savremenika koje je donekle preneto u istoriografiju o propuštenoj prilici oslobođenja srpskog naroda lišeno realne osnove i da Rusija i knez Mihailo, naročito posle dobijanja gradova 1867. Godine, nisu mogli, niti hteli da rizikuju. Ništa manje nije značajan ni sledeći autorov zaključak. Naime, u srpskoj i delom u ruskoj istoriografiji smatralo se da je od sredine 1867. godine došlo do zahlađenja odnosa između kneza Mihaila i ruskih zvaničnika. Do tog zaključka, srpski istoričari došli su analizom izveštaja zapadnih diplomata, dok su ruski istoričari svoju ocenu bazirali na izveštajima ruskog konzula u Beogradu Šiškina. Leovac tvrdi, na osnovu drugih relevantnih dokumenata ruskog porekla (Kancelarije Ministarstva inostranih dela, izveštaja ruskih ambasadora u Beču, Parizu i Londonu), da su knez Mihailo i zvanični Petrograd od sredine 1867. do kneževog ubistva bili „uz manje nesuglasice na istom političkom koloseku“. Radilo se o taktičkom, ali ne strateškom zaokretu kneza Mihaila, zaključuje autor, koji je na Zapadu želeo da se oslobodi ocene da je „ruski čovek“, zbog čega je u komunikaciji sa ruskim zvaničnicima prešao „na što skrivenije polje delovanja“.
Korisni su prilozi „Ruski konzuli u Srbiji za vreme druge vladavine kneza Mihaila“, odnosno biografije Aleksandra Georgijeviča Vlangalija i Nikolaja Pavloviča Šiškina i tabelarni prikaz ruskih diplomatskih predstavnika u najznačajnijim evropskim prestonicama šezdesetih godina 19. veka.
Prema tome, monografija Danka Leovca Srbija i Rusija za vreme druge vladavine kneza Mihaila (1860–1868) zbog svoje heurustičke utemeljenosti, prijemčivog stila i kritički izbalansiranih ocena i zaključka predstavlja novinu u našoj istoriografiji i siguran sam da će biti od koristi svima koji se bave proučavanjem srpskoruskih diplomatskih veza u 19. veku.
Radomir J. Popović
